Сырым батыр бала күнінде он төрт жасында-ақ жорыққа аттанатын болыпты. Қалмақтан мал айдап алады. онан он сегіз жасқа келеді. Он сегіз жасында жолдасты көбейтіп, моңғолдан таңдап-таңдап алпыс сегіз атты айдап қайтады. Астында тұлпардан туған Торытөбел аты бар, жолдастарының соңында өзі жалғыз келеді.
Дат Байбақты — Шоланның баласы. Шолан деген кісі саудагер болған. Сол кезде зат сатып жүргенде, екі ұры көріп, Шоланның затын алып, өзін өлтіреді.
Нұралы хан мен Сырым екідай болады. Еңбеші халық жағы Сырымды жақтап, ал байлар мен төрелер жағы Нұралы жағына шығып, ел екіге бөлінеді. Билер мен ақсақалдар Сырым мен Нұралыны табыстыру үшін Нұралының баласы Құлтайға Сырымның Қансылу деген қызын беретін болып, Нұралы мен Сырымды құда қылады. Нұралымен құда болғаннан кейін де Нұралының билігіне, берген төресіне Сырым қарсы келе береді.
Сырым батыр он төрт жаста Нұралы ханды шапқан себепті өкімет тарапынан жер аударылып, онан да аман-есен келген соң халқы үлкен той жасап, Сырымды хан қоймақ болады. Сонда тоқсан бір жасында көзі көрмей, нардай шөгіп жатқан Бақай дейтін сыншы қарт:
Сырымның қарт атасы — Шолан батыр. Шоланды төрелер қылыштап өлтіреді. Шоланнан Дат іште қалып, дүниеге келгесін қара қазақ жиналып, төрелерменен арадағы зіл ұмытылмас үшін жас баланың атын Дат қояды. Дат атасының кегін ала алмайтын төмен, өзі тентек болып өседі.
Сырым жасында астында тұлпардан туған торы төбел аты бар жалғыз келе жатса, сәске түсте Жайықтың арғы тұсында Нұралы хан құсбегілері, билері, аңшыларымен сейілде аң аулап жүр екен. Сырым бұларды көрген соң: «Бұл жүргендер Нұралы ханның аңшылары болар, тілдесейін», — деп бұрылып келіп Нұралы ханға сәлем береді. Сол күнде Сырым батыр он сегіз жасында екен.
Сырымның әкесі Дат тәуір әйелге үйленеді. одан Сырым туады. Елдің ақсақалдары: «Сенің атың бір қоя салған ат еді-ау, есіміңе несібең сай емес», — деп, Датты келеке етіп жүреді. Сырым жиырма екі жасқа толғанда, Байбақты деген елді аралайды. Сонда ағайындары қаумалап Нұралы ханның Есім атты баласы Ақмоншақ деген атын лауға деп алғанын, екі жылдан бері қайтармағанын айтады. Сұрай барса:
Сырымның қарт атасы — Шолан батыр. Шоланды Қабылан төре өлтіреді. Дат іште қалып, дүниеге келгесін, қара қазақ жиналып төрелерменен арадағы зіл ұмтылмас үшін жас баланың атын Дат қояды. Дат өсіп, атасының кегін алмайтын төмен, тентек адам болады. Дат халықтан мынадай сөкеті сөз есітіп жүреді: «Ей, Дат, сенің атың заманында қойған Дат еді-ау, өсіміңе келісің лайық ат емес, тек бір қойылған ат болды-ау!» — деп қазақтың қарттары бетіне соғып жүреді.
Қазақтың Кіші жүз нәсілінен шыққан руы байбақты Сырым батыр Дат баласы Нұралы ханның орнына хан болғаннан кейін, Еділ-Жайықтың ішкі бетіндегі босып көшіп кеткен торғауыттың көп қалмағынан босап қалған ну қалыңдық жерге ел өткізуге ауаланып, осы жаққа келіп жер аралап көріп, Еділ бойынан Нарыннан Һәм қырғы өрден бірнеше орыннан құдық қаздырып, қайта көмдіріпті.
Ертеде қазақтар Жайықтың ішкі бетін жайлаған. Олар: тана, табын т.б. рулар.
Бөкей хан билеріне пышақ беріп: «Біреуі — байдікі, біреуі кедейдікі, соны табыңдар», — дейді. Екі арғымақ беріп: «Біреуі — анасы, біреуі — баласы, соны табыңдар», — дейді. «Жайық жақтан кісінген жылқылардың даусынан Нарындағы биелерім құлын тастап жатыр. Соны қойдырыңдар!» — деп бұйырады. Билер бұған не жауап берерін таба алмай, сасып, қарттардан ақыл сұрап ел жағалап келе жатса, ауыл сыртында бір тоғыз-он жасар бала қозы жайып келе жатыр екен.
Бірде Абылай ханның хабарымен қазақтың көп батырлары жиналады. осы батырлардың арасында шұбар атты Бөдес батыр да болады. Ол Абылай ханның да сенім артқан батыры екен. Сонда Абылай ханның Бөдес батырға арнап айтқан сөзін Есенсары жырға былай қосып мадақтаған:
Аңыз бойынша, Түркістаннан шыққан Абылай бірде ең жақын туысқаны Әбілмәмбет ханның ордасына туысы оразбен бір атқа мінгесіп келеді және біраз уақыт бойы қарауыл руынан шыққан дәулетті қырғыз Жақсылық Дәулетбайдың қызметінде болып, жылқысын бағады.
Тарих тағы даңқты хан Абылайдың шын аты — Әбілмансұр. Абылай — оның арғы атасы. ол ел билеу ісінен гөрі жауынгерлік қимылға бейім адам екен. Сондықтан оны жұрт «батыр Абылай» деп атапты.
Ертеде бір ханның жалғыз қызы бар екен. Басқа ұл балалары жоқ екен. Осы қыз да болса ұлдай көріп жүрген жалғыз қызы бір күндері буаз болып қалыпты. Хан мұны біліп қызын өлтірмек болады. Қыздың шешесі аналық рақымы түсіп, зарлап жылап қызын өлтірмеуін сұрайды. Хан әйелінің сөзін тастай алмай, ақырында қызды тірідей сандыққа салып дарияға ағызып жіберуге көнеді.
Ерке қыз көрші үйдегі өзімен жасты Айна қызбен ойнап отыр. Қуыршақтарына әдемі көйлек киіндіріп, бір-біріне «қонаққа» апарып жүр. Екі құрбы қуыршақтарын тілдестіріп отыр.
Жаздың жауынынан кейін жиналып қалған көлшікке екі-үш күн болды. Жаңбыр қанша жауса да, жаздың ыстық күні әп-сәтте бәрін кептіріп, көлшіктің де тынысын тарылтып барады. Сол көлшіктен қол созым жерде жел ұшырып әкелген ұрықтан жайқалып шыққан Қызғалдақ та жаңбыр жауғанда мәз болып, қанып су ішіп қалған еді.
Көктем келді. Қыс ызғары қайтып, жердің бауыры жылып, барлық тіршілік иесі қуанышқа бөленгендей. Аққайың ананың да бүр-кұрсақтары шетінен ашылып, жапырақ жаюда. Тек ең кенже бүршік қана асығар емес. Сірә, әлі дүние есігін ашар уақыты келмеген-ау. Бірақ күннен-күнге мол түсіп, жылуы күшейген күн сәулесі қоя ма? Ойнақшып жүріп, кішкентай бүршікті қытықтап, бүр-құрсақты жарып шықпасына қоймады.
