Бұрынғы Торғай облысы, Николай уезі (ол кезде Қостанай Николаевский деп аталатын), Обаған болысы, қазіргі Қостанай облысының Меңдіқара ауданындағы Қызыл Ту ауыл Советіне қарайтын Алакөл алқабын қоныс еткен Шақа деген бір рулы ел болды. Бұл ел алты атаға бөлінетін де, соғыстың бір — Бәшең (Байәділ) аулы деп аталынатын. Бұл — біздің ауыл еді.
Бір қарға келе жатып, көлбақаны бүріп, көлдің жағасындағы бір ағашқа қонып, жемекке даярланды. Істің жаманға айналғанын біліп, көлбақа айтты: әй қарға, қарға! Білуші ем сенің әке, шешеңді, жақсы құстар еді? дейді. Аузын ашпай қарға «мм» дейді. Апа, қарындас, аға-інілеріңді де білуші ем. Бек әйбәт құстар еді, деді. Тағы да аузын ашпай қарға: «мм» деді. Олар қанша жақсы құстар болсадағы сен менің көзіме артығырақ көрінесің дегенде қарға масаттанып: «қарқ» дегенде аузындағы көлбақасы суға түсіп кетті.
Қалың ағашты аралап, бір түлкі келе жатып, ағаштың басында отырған бір қырғауылды көрді де, жақындап келіп саламатсыз ба, қырғауыл!. Қалай тұрасың, достым? деді.
Бір шалшықта бір көкқұтан мен тырна мекен қып тұрыпты. Тырна шалшықтың бір шетінде, көкқұтан бір шетінде. Тырна жалғыз тұруға қапаланып, көкқұтанға барып айтты: мен сені өзіме айттыра келдім. Маған ти, екеуіміз бірге тұрайық деп. Жоқ, саған тимеймін. Сенің жүнін, қысқа, жаман ұшасың және де немен сен мені асырайсың, деп Көкқұтан жауап қайтарады. Тырна үйіне қайтты. Тырна кеткен соң көкқұтан ойға қалды, жалғыз тұру қапа ғой, тырнаға тиейін, екеу болсақ уақыт тез өтер деді де, тырнаға барып, мен саған тие келдім деді. Читать дальше...
Түлкі тырнамен дос болыпты. Бір күні түлкі тырнаны қонаққа шақырды. Тырна келгенде түлкі бір тарелканың түбіне ботқаны жақты да, мә досым, же деп алдына қойды. Тырна тұмсығын тысыр-тысыр еткізді де, аузына ештеңе түспеген соң қойды. Түлкі өзі бәрін де жалап қойды. Бұдан кейін түлкіні тырна шақырды. Ертеңіне түлкі келгенде, тырна нанды турады да, бір горшоктың, ішіне салып түлкінің алдына қойып, же досым, хош келдің деп мойнын ирелеңдетіп тұрды. Түлкі горшоктың бір ол жағына, бір бұл жағына шығып... Читать дальше...
Бір қарашекпеннің егінін жеп тырналар дамыл бермеген соң ау құрып ол тырналарды ұстап алыпты. Тырналармен бірге ауға бір көкқұтан түскен екен. Көкқұтан қарашекпенге мені жібер, мен тырна емеспін ғой деді. Сонда қарашекпен айтыпты: сен тырналармен дос болып, олармен бірге қолға түстің. Тырналар не жаза көрсе, сен де сол жазаны тартасың. Олармен сен де ұры болдың депті.
Бір арыстан ауырып, үлкен кең апанда жатты. Барлық аңдар оның көңілін сұрап келді. Бірақ түлкі келмеген екен. Қасқырдың түлкімен азғана кемпір назы бар екен. Соның үшін арыстанға келіп айтты: түлкі сені құрмет етіп, тым болмаса халыңызды да сұраған жоқ, деп. Арыстан ашуланып түлкіні шақыртты. Түлкі қасқырдың жамандағанын білді де, арыстанға айтты: маған бекер ашуланасыз, қөңілімді сұрамадың деп, мен сенің ауырғаныңды білген соң бір тыным тапқаным жоқ, саған дару іздеп ауыруыңнан жазатын. Міне жаңа ғана тапқан соң келе жатқаным еді, деді. Читать дальше...
Тиін бір бұтақтан бір бұтаққа секіріп жүргенде ағаштың түбінде ұйықтап жатқан қасқырдың үстіне құлады. Қасқыр қарғып түре келіп, тиінді ұстап алып, сені жеймін, дейді. Тиін өтініп сұрай бастайды: мені бір жолға жібер, деп. Қасқыр айтты: жарайды, жақсы, жіберейін деп, бірақ сен әуелі маған айт, неліктен сендер мұнша шатсыңдар? Мен әруақытта қападамын. Сендерге қарасам, ағаштың басында секіресіңдер де жүресіңдер. Тиін айтты: әуелі сен мені ағаштың басына жібер. Мен сол арадан айтайын, болмаса сенен қорқам деп. Читать дальше...
Бір мұжық далада келе жатып, бір шоқтың түбінде ұйықтап жатқан қоянды көріп қуанып айтты: мына қоянды ұстап алып, базарға апарып сатып, алған ақшама тауық сатып аламын. Тауықтарды өсіріп сатып, алған ақшама қой сатып аламын. Қойым қоздап ескен соң, ат сатып аламын, бұдан кейін қызметкер жалдап «ей жалқау, жалқауланбай жүр» деймін, деген кезде, қатты айқайлап жіберіп, қоян оянып, қашып ағашқа кірді.
Бір қоян жылап сөйлейді, дүниеде менен сорлы жоқ, бәрі де менің соңымда: аңшы да, ит те, қасқыр да, түлкі де, қаршыға да, бадырақ көз жапалақ та, ең аяғы қарға да менің балаларымды алып жейді. Бұлайша кемшілікпен күн өткізгенше өлгенім артық деп. Жүгіріп өзенге кетті, суға түсіп өлуге. Өзеннің жағасында отырған көлбақалар қоянның дүсірінен қорқып суға шолпылдап секіріп түсті. Қоян оны көріп тұра қалып ойлады. Менен де қорқатын жәндіктер бар екен бекер өлмейін деп қайтадан ағашқа кірді.
Арыстан есек және түлкі жолдас болып аң аулауға шықты. Аулап алған аңын арыстан есекке бөл деді. Есек байғұс ақкөңілмен барлық аңды тегіс етіп үшке бөліп, енді ала беріңдер деді. Арыстан ашуланып есекті жеп, енді сен бөл деді түлкіге. Түлкі барлық аңды бір жерге жинады да, өзіне титтей бөліп қалдырды. Арыстан қарады да, айтты: кім үйретті саған бұлай бөлуді? деп. Түлкі есектен үйрендім деді.
Далада жүгіріп келе жатқан, бір түлкі аңдаусыз да құдыққа түсіп кетіп, қапаланып құдықтың ішінде отырды. Бір теке келе жатып құдықтағы түлкіні көрді де: не қып отырсың, жаным? деді. Түлкі дем алып салқындап отырмын,— деді. Мұнда салқын, қанша ішсең де су мол. Сондай суы жақсы ма екен ? — деді теке. Бек жақсы, таза әм суық деді, түлкі. Егерде су ішкің келсе, мұнда кел! Ақымақ теке құдыққа секіріп. түскенде түлкіні аз-ақ басып өлтірмеді. Түлкі текенің арқасына секіріп шығып, арқасынан мүйізіне шығып, мүйізінен секіріп құдықтан шықты. Читать дальше...
Бір қатын далаға егін ора келіп, құмыршасын сүтімен бір шоқтың түбіне жасырып қойды. Мұны түлкі көрді. Түлкі бұғып келіп құмыршаның ішіне басын тығып сүтті жалап ішіп қойды. Енді қайтайын деп еді, бірақ басын құмыршадан шығарып ала алмады. Түлкі құмыршаны басына киіп алып, олай жүрді, былай жүрді. Ең болмаған соң ашуланып сөйледі: Ау, құмырша, біраз ойнадың, болар, жетер енді мені жібер, мазақ қылма! деп. Құмырша қалмады. Түлкі ашуланды: тоқтай тұр, жақсылықпен қалмасаң, сені суға батырайын! деді. Читать дальше...
Бір түлкінің келе жатқанда, аңдаусызда құйрығы қақпанға түсіп қалды, құйрығын үзіп өзі әрең құтылды. Бөтен түлкілердің қасында жалғыз өзі шолақ болып жүруге ұялды да, ол барлық жолдастарын шақырып жинап альт оларға насихат айтты: құйрықты сүйретіп жүру неге керек? Сұлу да емес, әм қашан да ыңғайсыз, ауыр, бәріңіз де құйрықтарыңызды кесіп тастаңыздар деп. Сонда жолдастарының арасынан бір түлкі айтты:
Ақ қасқыр ауылды торып жүріп бір үйде жылап жатқан бір баланың, даусын есітті. Оны уатып, жылама, жыласаң қасқырға берем деген бір кемпірдің даусын естіді. Қасқыр сол үйге жақындап, жасырынып қорасына кіріп отырды, баланы қашан берер екен деп. Түн ортасында бала тағы жылады. Манағы кемпір бұл жолы айтты: жылама, шырағым, сені қасқырға бермеймін. Қасқыр келсін, ұрып өлтірейін деп. Мұны естіп қасқыр: «адамда шындық жоқ екен. Нану керек емес екен», деп қайтып ағашқа кірді.
Бір қора қойдан қасқыр бір қойды ұстап алып жей бастады. Қойшылар оны керіп ұстап алып ұра бастады. Сонда қасқыр қойшыларға айтты: мені неге ұрасыңдар, менің жазығым жүнімнің қоңырлығы ма? — деп. Қойшылар оған жауап берді: сенің жазығын, жүніңнің қоңырлығы емес, қой жегенің үшін ұрамыз, деп.
Бір аю ағаштың ішінде тамақ іздеп келе жатты. Бір мезгілде ол араның ұясын көрді ағаштың басынан. Оны көрген соң қуанып көп ойламай ағаштың басына шыға бастады: ағаштың бас кезінде, араның ұясына жақын салбыратып байлап қойған бір бөрене бар екен. Бұл бөрене араның ұясына жетуге аюға кедергі болды. Аю бөренені аяғымен итеріп жіберіп еді, бөрене кейін кетіп, қайта келіп аюдың басына тиді. Аю әуелгіден гөрі қаттырақ итеріп жіберіп еді, бөрене бұрынғы қалпынша аюды қаттырақ қойып кетті. Аю ашуланып... Читать дальше...
Екі кісі ағаштың ішінде сайран қылып келе жатыр еді. Бір кезде олар қарсы келе жатқан бір аюды көрді. Кішісі аюды көрген соң жүгіріп, ағаштың басына шығып кетті, үлкені сасып қайда барарын біле алмай, жерге өлген кісі болды да жатты. Ол естуші еді. Өлген кісіге аюдың тимейтінін. Аю оған келіп иіскеп, өлген кісі екен! деді де кетіп қалды. Бұдан кейін ағаштың басындағы кісі түсіп, жердегі кісіге келді де, күліп, аю құлағыңа не сыбырлады деді. Сонда жердегі кісі айтты: қауіпті жерде жолдасына қарамайтын кісімен жолдас болма деді, деп.
Мұжық аюмен дос болыпты. Екеуі салқам себуге уағда етіп, сөздерін орнына келтірген. Күздігүні салқам жақсы болып шықты. Мұжық аюға айтты: сен сабағын ал, мен түбін алайын деп. Аю разы болды. Қыс бойы мұжық салқам жеп шығып, аю аз-ақ аштан өлмей қалды. Жаз болған соң олар тағы кәсіп қылмақшы болды. Бұл жолы көңілдері бидай екпек. Жер жыртып бидай екті. Енді аю айтты: мен түбін алайын, сен басын ал деді. Мұжық разы болды. Күздің күні мұжық бидайдың басын жинап алды, тарттырып ұн қылып, нан жеп шықты. Читать дальше...
Бір заводтан әм бір кесек темірден екі соқа істеліп шықты, олардың біреуі кешікпей егіншінің қолына түсіп жер жырта бастады. Біреуі ешбір кәсіпсіз дүкенде жатты. Егіншінің қолындағы соқа жер жыртқаннан ағарып күмісше жылтырап тұрды, дүкендегі соқа тот басып қарайып жатты. Бірнеше уақыт өткен соң екі соқа жолығысты. Сонда дүкендегі соқа егіншідегі соқадан сұрады: не себепті сен мұнша жалтырайсың?—деп.— Жұмыс қылып мехнаттанғаннан. Егер сен де жұмыс қылып мехнаттансаң, мендей жарқырап тұрар едің, — деді.
Ата қартайып күші кеміді; нашар көретін, нашар еститін болды; ішкен тамағын алдына төгетін болды. Не үшін десеңіз оның, аяқ, қолы кәріліктен қалтыраушы еді. Шалдың бұл ісі баласы мен келініне ұнамады. Олар шалға тамақты бөлек беретін болды, алдына жаман дастархан, жаман ыдысқа құйып. Немересі өзінің әкесіне атамды бөлек отырғызба деуге бата алмай, бір күні бір ағашты жонып отырады. Әкесі керіп: «Шырағым, не ғып жатырсың?» дейді. Сонда баласы айтады: аяқ істеп жатырмын, әжем мен екеуің атам құсап сендерге тамақты осы аяққа құйып беремін дейді. Читать дальше...
Таңертең бала ешбір жұмыссыз үйде отырды. Түскі асты ішетін уақытта шешесі ет пен сорпа әкелді, бала сорпаны татып қарады да: бүгін сорпа дәмсіз екен деді. Шешесі айтты: бұл дәмсіз болса, кешке дәмді сорпа пісіріп берермін деп. Түскі тамақтан соң әкесі шөп тасыды. Баласы аттың басына мініп, шөптің төбесіне шығып, бек шаршап, кешке үйіне келді. Кешкі тамаққа түстен қалған сорпаны, нанды дастарханның үстіне қойды. Баласы сорпаны татып байқады да айтты: «түстегі сорпаңнан мына сорпа дәмдірек деп».
Бір ит үйді күзетіп жатыр еді. Қораға бір қайыршы шал кірді. Ит оны көріп үре бастады. Шал айтты: ая, мен ашықтым. Ит оған жауап берді: мен үргенде соның үшін үрем, менің даусыммен шығып, сені көрер де, тамақтандырар деп.
Біздің көршіміз жарлы кісі, Ескі кішкене екі бөлмелі үйі бар. Ол балшықтан салынған және төбесі топырақпен жабылған. Бір бөлмесі жабық, таза тұрады. Ол — қонақ үйі, онда келген қонақтары менен әртүрлі іс турасынан кеңес құрады. Екінші бөлмесінде өздері отырады: қатыны, екі баласымен бір қызы.
Бір кісінің баласы мектептен үйіне қайтып келіп әкесіне сабағын тыңдатты. Баласы сабағын жақсы білген соң әкесі баласын қуантайын деп он тиын күміс берді. Баласы әкесінің берген ақшасына бір нәрсе сатып алу үшін базарға шықты. Жол үстінде ол бір аш, жалаңаш қайыршы шалды көрді. Бала ойлады: керек нәрсем болса, сатып алуға әкем ақша берер. Бұл ақшаны орынсыз жерге жұмсамайын деді де, әлгі қайыршыға берді. Үйіне келіп өткен ісін әкесі мен шешесіне айтты.
