Билер дәуіріне кіргізілген әдебиеттің 2-ші бөліміне ертедегі батырлар жырлары мен елдің ішкі тұрмысын суреттейтін әңгіме-жырлар кіреді. Қазақ атанған елдің ауыз әдебиетінде батырлар туралы әңгіме-жырлар кеп болған. Бірақ, көп болғанмен талайлары ұмытылып қалған. Тек: «Едіге батыр», «Қобыланды батыр», «Нәрік ұлы Шора батыр», «Алпамыс батыр», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» сияқты әңгіме-жырлар ғана баспаға басылып, кітап болып біздің заманымызға жетіп отыр. Онан соң кей батырлар әңгіме-жырларының тек үзінділері ғана бізге жетіп отыр. Читать дальше...
Ру бастықтарының (үстем таптың) қол астында болып, сол таптың ықпалында ру-руға жіктеліп, кең өріске таласып, көршілес елдермен, көршілес рулармен жауласқан арғы шикі ескілерден, надан замандардан, өзгелерден тәжірибесі артық, өзгеліктегі әрі тілге ұстарған ру басылар, шешен атанып, биі атанып, жазу, оқу білмейтін елдің тіршілітің санасын да билейтін болған. Ондай адамдар, жазылған заңы жоқ, хат білмейтін елдің ру бастықтардың санасымен құрылған ауызша айтылатын заңы, ережелерін жинап сақтаушысы тәрізді болып... Читать дальше...
Әр замандағы ел билеген үстем таптың санасы да, құлқы да үстемдік қылатыны белгілі. Ел тұрмысынан туған, ел тұрмысынан шыққан заттардың қай-қайсы болса да, ел билеген үстем таптың үстем санасынын ықпалымен туатыны белгілі. Сана тәрбиесін де, (бұрынғы үстем таптар діңді де), тіл өнерін де, өлең, жыр тәрізді нәрселерді де үстем тап өзінің мықты құралы қылғаны, һәм қылатыны белгілі.
Біраздан бері қазақ әдебиетін, әсіресе, қазақтың халық әдебиетін жинаушылар көбейе бастады. Қазақ елі жаңа тұрмыс дәуіріне аяқ басып, мектеп, медреселері көбейіп, тәртіпке қойыла бастағаннан бері, қазақтың мәдениет, әдебиет тарихын зерттеп, бір тәртіпке қою мақсаты — Қазақстанның халық ағарту орындарының алдында шешуді керек қылған түйіндердің бірі болып келеді. Әр зат жаңадан жасалғанда төрт аяғынан нық баса, мүлтіксіз жасалмайтыны белгілі.
Мен өзімді өзім еш уақытта солшылмын деп санаған да емеспін. Ешкімге солшылмын деп айтқан да емеспін.
Осы жылы 3-августе шыққан 150 номерлі «Советская степь» газеті мен «Еңбекші қазақтың» сол жұлдыздағы номерінде Жүсіпбекұлының «Сәкен мен Сәкеншілдік» деген мақаласы шықты. Біздің бұрынғы-соңғы қателеріміз бен адасқандарымыздың жалпы түрлерін сөз қылып, теріп жатудың қажеті шамалы. Сондықтан тұп-тура: 1) жік тартысына қалай қатынастым, 2) осы қателерімізден не таптық 3) сол өткен қателерге кәзір қалай қараймын деп түгел айтып көрейін.
Қазақ әдебиетінде екі ағым бар. Олардың соңғы кезде қағысуы күшейді.
«Көшпелі дәуір»деп төңкерістен бергі, еңбекші тап әкімшілігі орнағаннан бергі дәуірді айтамыз. Еңбекші тап пролетар әкімшілігі мәңгі тұруды мақсат көріп орнаған әкімшілік емес екені белгілі. Еңбекші тап әкімшілігінің мақсаты адам баласының тап-тапқа жіктелуін жойып, жер үстіне тапсыз тұрмыс жасау ісіне басшылық етіп, жалпы адам баласын социал (тегісшіл) дәуіріне жеткізу екені белгілі. Сондықтан еңбекші тап әкімшілігінің дәуірін көшпелі дәуір дейміз.
«Ел» деген сөз, «жұрт» деген сөз, әрине сөкет емес.
Көркем әдебиетке жетік емес адамның алдымен білуге тиіс үш мәселесі бар.
Әдебиет — тап құралының бірі. Әр тап өзіне құрал болуға жарайтын әдебиет шығармасын ғана қастерлейді. «Құрал» дегенім, тек қана үгіт-насихат емес. Таптың толып жатқан керегін айтамын. Сол толып жатқан керегінің біріне жарамайтын әдебиет шығармасын ол тап жақсы демейді.
«Тар жол, тайғақ кешу» кітап болып басылып шыққалы әр жерлерден, әркімдерден әлденеше хат алдым. Бұл хаттарды жазушылар менен «Тар жол, тайғақ кешу» туралы әр түрлі сұраулар сұрады. Және кітапты оқыған адамдардың кейбіреулері өзіммен жүздесіп жолыққанда да, ауызша да әр түрлі сауалдар қояды.
Әдебиет майданында кейбір жолдастар талас-тартыс қызуымен бірнеше ірі мәселелерде орасан теріс пікірлерді құрал қылып жүрді. Бірақ, соңғы кездерде, сол теріс пікірлерді құрал қылушы жолдастардың көбі өйтулерінен лажсыз қайта бастады. Оны төменде тексеріп, екшеп қағып көрсетпекпін, әуелі бұл «Жаңа әдебиет» журналына пролетариат — қара шаруа жазушылар ұйымының қатысу ретін айтып өтейік.
Көркем әдебиет туралы соңғы кездерде баспа жүзінде түрліше сөздер жазылып жүр. Бірақ жазушылардың көбінің сөздерін қадалып оқып қарағанда, әдебиетке дұрыс баға бере алмайтындығы көрінеді. Әрине, ол таңқаларлық іс емес. Әркім әр нәрсеге өз базарының нарқымен баға бермек. Тұрмыстың түрлі жүйесіне, оның ішінде әдебиетке, жалғыз-ақ Маркс қағидасын, еңбекші тап жолын тұтынған (пролетариат, жарлы, кедей, қара шаруаның бәрін бір сөзбен: еңбекші тап деймін) адам ғана дұрыс баға бере алады.
Содан Шолпан талпынып оқу іздеген. 1928 жылы Ақмолада коммуна мектебінде тәрбиелеуші болған, 1924 жылы Орынборға келіп өлкелік қурсында оқыған. Ең алғашқы елеңі 1923 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде басылып шыққан. Міне сонда-ақ Шолпанның қандай болатыны аяқ алысынан көрінген еді. Соңда-ақ аяғындағы темір кісенін қиратып шыққан тұлпардың тайы екені көрінген еді.
Ақылмен жеңіп алдың айлаланы, Қамшымен ұрып алдың найзалыны. Атадан артық туған батыр Ерден, Жеңіп алдың Аққошқар, Сайдалыны.
Қостанай уезіне қараған елдер ішінде атақты Мүсіреп би деген тақпақшы кісі болыпты. Қостанайға қараған керейлердің бірсыпыра мырзалары Қостанай базарына мал айдап бара жатып Мүсіреп бидің аулының тұсына қос тігіп жатыпты. Күн жаңбыр болса керек. Мүсіреп бидің атын естісе де, қалашы мырзалар жүзін көрмеген екен. Мүсіреп би үстінде жаман күпісі бар, басында жаман тымағы бар мырзалардың қосына келіп, сәлем беріп «қос малды-ақ!» деп кіріп келіп отырады.
Бұл айтыс өткен дәуірдің ақындарының ақындық түрін көрсетеді. Және сол дәуір адамдарының толық санасының қандай екенін көрсетеді. Тіршіліктің, тұрмыстың өзгеруімен ақындардың ақындық түрі де өзгереді. Құлық-санасы да өзгереді.
«Алтыбасарды» 1924 жылы Оқу комиссариатының жанындағы Білім кеңесі қарап, жақсылап бағалаған екен. Білім кеңесінің жақсылаған сынын алған соң «Алтыбасарды» кітап қылып шығаруға Мемлекет баспасы алады екен. Машинкеге түсуге кезегін күтіп жатып «Алтыбасар» жоғалады. Жазушысы Сабыр Шәріпұлы алыста (Ембінепте) болғандықтан «Алтыбасардың» іздеушісі болмай, жоғалған бойымен аяқсып қалады екен.
