Тама руынан шығып, елін жақсы басқарған Құлтас деген болыс елуден асып қалған шағында өз жақыны Оңдыбай деген бала ержетіп, болыстыққа таласады. Болыстыққа талас айтысқа ұласады. Содан елінің қариялары баланың қайтпайтынын сезіп, ол елдің қарт сыншысына астыртын хабарласып, «мына баланы бетінен қайтарсын» деп сәлем жолдайды. Ал Оңдыбайды қарияның қолын алып, бата алуға жібереді. Оңдыбай келгесін қария әңгімеге айналдырып отырып:
1914 жылдар шамасында Қамыс Самарға правитель болып бірінші округтің адайы Әжіғали Шынтайұлы келді. Оның помощнигі Иманғали Меңдыханов болыпты. Әжіғалидың оқуы аз, ал Иманғали — көп оқыған, бұрынғы семинарист. Екеуі қалайда сиыса алмайды. Иманғали Әжіғалиды арыздап қуады.
— ...Осы қазақ жаратылысынан керемет-ақ. Еңбекқор. «О, Құдай, жасымда бейнет бер, қартайғанда дәулет бер» деп күндіз-түн еңбек етеді. Егін егеді, мал бағады. Дастарханды, қонақжайлылығына келгенде, мұндай халық жерде жоқ. Сондай-ақ өте бір сенімге толы халық. Жауы келсе де, төрден орын беріп, бар мәзірін алдына тартады. Сонысынан да болар жауы тез алады да, мойнына мініп алады. Тозақ бар, ұжмақ бар дейміз. Тозақты көріп жүрміз. Ұжмақты көріп келген әзірге ешкім жоқ. Тозақ. Оны көріп жүрген бірден-бір халық ол — қазақ.
— Сендерге бірдеңе айтса, «алжыған адамның сөзін айтып, осы заманда» деп өзімізді мәңгүрт дейсіңдер. Боса да бастаған соң сенсеңдер де, сенбесеңдер де айтайын.
Ертеде біздің өңірімізді билеген Есеналы деген бай болыпты. Ол балаларына еншіге жылқы бөліп берген. Оның жылқысы—байлығының көзі болса керек. Қазіргі Мұқыр өзені бойында барлығы бір түсті—шұбар болыпты. Алыстан сағым болып көрінеді екен.
Ұлы орыс Ленинградтық бір жігіт инженерлік оқуын бітірген соң, өз өміріне шарт қойған. Ертеде инженерден еңбек ақысы көп қызметкер болмаған. Оның шарты: бір елде шартпен бір жыл ғана жұмыс істейді (мысалы, Қазақстанда бір жыл ғана істеуге договор жасайды). Сол жерден бір жылдық әйелге договормен шартқа отырысып, үйленеді. Міне, осы ретпен өлгенінше осылай етуге серт еткен.
Тағы сол Қасымнан естідім.
— Жетісуда екі жағы биік жартас түбінде жылжып аққан терең суы бар. Суы мөлдір. Жартастың бетінде есік бар. Ол есікте құлып бар. Есіктің маңдайында алтын ер тұр. Оның үстінде екі найзаны айқастырып қойған. Бұның бәрі судың бетіне түскен көрініс, ал сырттан жартастың беті көрінбейді, — деді 1932 жылы Алматыда ҚазПИ-да оқитын бір жігіт.
Орта жаста Мұқан деген кісінің Сүтжирен деген бәйге аты болған.
Дүниеде неше түрлі адамдар болады ғой. Бір атадан туған он шақты үй бір ауыл адамдары р-ға тілдері келмейді, сақау және керемет күлкіші болған екен. 10-15 шақырым тұратын ауыл азаматтары жеті адам болып аң аулауға көп сақау қыстауының үстіне келсе, қоралары, шөптері, жері — бәрі өртеніп кеткен. Күздің күні, «бұл ауылдың адамдары қайда» деп іздеп жүрсе, ауылдың шетінде бір жаман үй өрттен аман қалған екен. Соған жиналып алып күлкіден ішектері қатып, серейіп жатыр. Аңшы жігіттер жанына келіп отырып амандасса... Читать дальше...
