Ағыбай мен Наурызбай туралы әңгіме. Бір күні Кенесары ордасында батыр, билер басын қосып, біздің заманымызда асқан батыр кім деген әңгіме болып, «Ағыбайдан асқан ер жоқ», — деп Кенесары өзі бас болып, барлығы да Ағыбайды мақтай беріпті.
Ағыбайдың бейіті қазіргі Жезқазған облысы, Ақадыр ауданында. 1861 жылғы жазда, Баянауыл ауылында Ақ келін көлінің жағасында отырған Шорманның Мұсасы деген заседательдің үйіне Ағыбай батыр келеді. Ол үйде Құнанбай Өскенбаев деген Қарқаралы дуанының аға сұлтаны екен. Құнанбай Ағыбайды бұрын көрмеген екен, тек атын ғана естіген. Қарапайым киінген Ағыбайды көріп, Мұса Шорманұлына:
Шұбыртпалы Ағыбай батыр бір жұмыспен Сүйіндік Мұсаны іздеп үйіне барса, Мұса тобықты Құнанбайдікіне кетті депті. Құнанбайдың үйіне барса, Құнанбай мен Мұса сөйлесіп отыр екен. Сәлем беріп үйге кіріп келгенде, Мұса сәлемін алып, Құнанбай елемепті. Ағыбай қамшысын тізесінің астына басып күтіп отырып, Мұсамен сөзін бітіріп болған соң, Құнанбайға:
Ақмоланың дуанбасы Ыбырай төренің үйінде Сүйіндік елінің басты адамдары түстеніп отырады. Даладан үйге бір бала үрейлене жүгіріп келіп:
Сарттарды бірнеше рет Есенкелді, Саржан, Ержан шауып кемшілік келтіре берген соң, сарттар әдейі кісі жібереді. «Біз қаралық, балаларын жіберсін, сөйлесіп екі арамызды жалғастырып тұралық», — деп. Қасым Есенкелді, Саржанды, Ержанды жиырма кісімен жібереді.
Кенесары, Наурызбай, Бала би Досбол, Басықара және басқалары жиналып отырғанда, Ағыбай Кенесарыға айтыпты:
Ағыбай батыр Кенесары, Наурыздың қоластында болған. Кезінде Кенесары қырғыздардың қолына түсіп, Ағыбай қашып кетеді. Кенесары, Наурыздың қолға түсу себебі — олардың алдына үйсіннің Сыпатай батыры ор қазады да, бетін шөптермен жауып қояды. Осының алдында Кенесары өзінің барлаушысын байқап келуге жібереді. Барлаушысы қырғыздар қазған орға түсіп кетеді. Барлаушысының ізімен шыққан Кенесары да сол орға түседі де, Ағыбай қашып құтылады. Еліне келсе, елі қоныстанған жерінен жоқ боп шығады. Біраз күн өткеннен... Читать дальше...
Ағыбай ауырып Шұнақ деген жерде кіші бәйбішесі Шүкіжанның қолында болады. Баласы Сүбі елге хабар қылғызып: «Батыр ауру, кейін айтысам» дейді деп ел жиналып отырғанда, шұбыртпалы Кенесарының түрлі қиын соғысында найза қарумен болған Бектемір молла батырдан сұраған:
Кең сахарада Алатаудың төсінде кең жайлап жүрген үйсіннен Кенесары жылқы алып кетті. үйсіндер қуып жеткенше ұзап кетті. Таң ата қуғыншылар таяу келіп, айқын дала жағын алып, Кенесарының қолын ығыстырып, бір үлкен көлге қарай бетін бұрды. Бұл көлдің шетінде ұзақ жері ми былқылдақ, өтуі қиын жер екен. Мұны Кенесарының қолы білмейді.
Бөлтірік өте шешен, тапқыр кісі болған. Бірақ мықты батыр кісі болмаса керек. Оның Бөлтірік батыр атануының себебі мынадан екен. Қырғыз, қазақ бас қосқан бір үлкен ас болады.
Кенесары хан Ұлы жүз үйсіннен қол жинамақшы болады. Жасы ұлғайып қалғанына қарамай, Бөлтірік шешен де жинап берейін деген екен. «Не дейсің, Бөлтірік батыр сауын айтыпты, қол жинап жатыр, Кенесары ханға қосылмақшы екен», — деген хабар шығады. Содан Қаратау, Шу Талас өңіріндегі ысты ағайындардан ат жалын тартып мінер азаматтар атқа қонады. Қосында мыңбасы болып Бөлтірік батыр өзі бастап барған.
Ырғыз ауданының солтүстік батысына таман екі жүз километрдей жерде «Жантай, Толыбай» деген өзендер бар. Осы Жантай өзенінен шығатын бір сала аңғарды «Қойлыбай қырғыны» деп атайды.
Тыналы болысты Наурызбайдың баласы еді деседі екен. Оны Тіней Бесімбай айтады екен. Сүйін Жарқынның баласы Жүсіп деген төменгі Алтайда, заманындағы қариялар мұны Кенесарының баласы деседі екен. Қазақ ішінде осы сықылды ұсақ сөздер көп болады. Бұрынғылардың «ат биеден, алып анадан туады» деуі бекер емес-ті, қашан да болса жақсы бала жақсы ұрғашыдан туады.
Ең алғаш қазақ орысқа қарап, дуан аузы ашылғанда Шоң би аға сұлтан дуанбасы болған. Шоң би өлген соң Шорман аға сұлтан дуанбасы болып сайланып шығысымен үйіне барып өлген. Ереймен тауының сыртында өліп көмілген. Жері «Шорман тауы» атанып қалған. Кенесары, Наурызбай көтерілісі жұртқа апалаң-топалаң болған. Баянаулада Поштай аға сұлтан дуанбасы, Қараөткелде Қоңырқолжа аға сұлтан дуанбасы. Кенесары Қараөткелге өрт саламын деп қамағанда, Қоңырқұлжа қарсы тұрып, ұрыс-соғыс қылған.
