Më 2 maj të vitit 1999, derisa në Kosovë po vazhdonte fushata e sulmeve ajrore të NATO-s mbi caqet serbe, forcat serbe ia kishin mësyrë xhamisë së vjetër rreth 200 vjet, e cila gjendej në afërsi të urës mbi lumin Ibër, që lidhë anën veriore dhe jugore të qytetit të Mitrovicës. Nga vendasit ajo quhej Xhamia e Ibrit. Forcat serbe e dogjën këtë xhami deri në themel. Lokacioni i saktë i xhamisë ishte në bregun e lumit Ibër, në anën veriore të qytetit të Mitrovicës, e cila tashmë është e banuar me shumicë serbe.
Kështu rrëfen për Radion Evropa e Lirë Rexhep Lushta, kryeimam i Bashkësisë Islame në Mitrovicë, i cili thotë se që atëherë, pavarësisht angazhimit dhe përpjekjeve të Bashkësisë Islame të Kosovës për ta rindërtuar atë xhami, kjo nuk ndodhi kurrë.
Lushta: Gjurmët e rrënimit të Xhamisë së Ibrit, të mbuluara me ekskavatorë
Lushta thotë që Xhamia e Ibrit, përpos rolit të saj si faltore për besimtarët myslimanë, ishte ndër objektet më të vjetra të Mitrovicës dhe paraqiste vlerë të trashëgimisë, fetare dhe kulturore.
“Nëpër disa shënime (xhamia) daton prej vitit 1778, ndonëse në disa tjera thuhet se ajo është prej fillimit të shekullit 19-të, do të thotë, më 1802. Por, xhamia, fillimisht është djegur më 2 maj të vitit 1999. Duke pasur parasysh pozicionin, në të cilin ka qenë xhamia – ka qenë nën nivelin e urës diku rreth katër deri pesë metra – dyshohet se pasi që është djegur xhamia, aty është punuar me ekskavatorë dhe është sjell dheu prej vendeve tjera, në mënyrë që t’i zhduket çdo gjurmë objektit të xhamisë”, tha Lushta.
Ai shtoi se në Kosovë, Xhamia e Ibrit është vetëm një nga rreth 218 monumenteve fetare islame, përfshirë këtu xhamitë, hamamet, teqetë, si dhe objekte të administratës së Bashkësisë Islame të Kosovës, të cilat janë djegur ose shkatërruar nga forcat serbe, gjatë luftës së vitit 1998 dhe 1999.
Lushta pret që objektet fetare, të rëndësisë së trashëgimisë kulturore dhe fetare, të cilat janë shkatërruar në vitet 1998 dhe 1999, të përfshihen në listën e inventarit shtetëror të monumenteve të shkatërruara gjatë luftës në Kosovë.
Arapi-Krasniqi: Grumbullimi i të dhënave, detyrë e komisionit
Qeveria e Kosovës, më 14 korrik, ka marrë vendim për themelimin e Komisionit shtetëror për dokumentimin e shkatërrimit të trashëgimisë kulturore të Kosovës gjatë luftës më 1998 dhe 1999. Po atë ditë, ministri i Kulturës, Rinisë dhe Sportit, Hajrulla Çeku, në një shkrim në llogarinë e tij në Facebook, e ka vlerësua themelimin e këtij komisioni si moment të rëndësishëm “pasi zyrtarisht nisim procesin për të kërkuar llogari dhe dëmshpërblim nga Serbia për shkatërrimin e qëllimshëm të qindra monumenteve të Kosovës”.
Këshilltarja e lartë e ministrit, Çeku, Nora Arapi-Krasniqi, duke folur për Radion Evropa e Lirë, shpjegon rolin dhe mandatin e këtij komisioni.
“Komisioni shtetëror e ka për detyrë kryesore grumbullimin e të gjitha të dhënave, dokumentimin dhe vlerësimin e ndërtesave të trashëgimisë kulturore dhe historike, të cilat janë dëmtuar gjatë luftës së fundit në Kosovë. Ky komision, gjithashtu do të marrë parasysh të gjitha dokumentimet që janë bërë deri më tani. Në kuadër të mandatit të këtij komisioni, të gjitha monumente e shkatërruara do të evidentohen, si ato kulturore, por edhe ato fetare”, tha Arapi-Krasniqi.
Shoshi: Komisioni të bëjë kriteret
Sali Shoshi, drejtor i organizatës Trashëgimia Kulturore pa Kufij, duke komentuar themelimin dhe rolin e komisionit, thotë për Radion Evropa e Lirë se ky komision duhet të vendosë kritere për të përcaktuar se çka konsiderohet monument që duhet të futet në listë.
Sipas tij, para luftës së fundit në Kosovë, nuk ka ekzistuar një regjistër i monumenteve të trashëgimisë kulturore i cili ka përfshirë shumicën e objekte që për shqiptarët kanë paraqitur trashëgiminë kulturore. Siç thotë ai, një regjistër që ka ekzistuar asokohe, ka qenë i përpiluar nga institucionet e atëhershme të Serbisë.
“Por, ai regjistër nuk ka përfaqësuar ose ka përfaqësuar shumë pak prej trashëgimisë kulturore shqiptare. Pra, nëse e sheh regjistrin prej 425 monumenteve, sa kanë qenë në atë kohë, shumë pak kanë qenë shqiptare. Kështu që, komisioni duhet të bëjë kritere, që të vendosë se çka quajmë aset të trashëgimisë kulturore të asaj kohe, me çfarë kriteresh definohen ato dhe pastaj, në bazë të atyre kritereve të vendoset edhe që të mblidhen informatat”, tha Shoshi.
Ai shtoi se megjithatë, në mesin e 425 monumenteve të trashëgimisë kulturore të Kosovës, të cilat para luftës figuronin në listën e përpiluar nga institucionet e Serbisë, kanë qenë edhe Çarshia e Pejës dhe Çarshia e Gjakovës. Të dy këto çarshi, që sipas tij, kanë qenë jo vetëm monumente kulturore dhe historike, por edhe tërësi urbane me lokale biznesi dhe shtëpi ku njerëzit kanë jetuar dhe punuar ndër shekuj, janë djegur dhe rrënuar në tërësi nga forcat serbe.
Ku do të parashtrohet kërkesa për dëmshpërblim?
Zyrtarët e Ministrisë së Kulturës kanë theksuar që pas procesit të dokumentimit dhe përpilimit te inventarit shtetëror me të gjitha monumentet e shkatërruara gjatë luftës, komisioni ka për detyrë që të bëjë një vlerësim të dëmit dhe rëndësisë historike-kulturore, shkencore e shoqërore të vlerave të dëmtuara të trashëgimisë kulturore. Dokumentimi dhe vlerësimi do të paraqiten në trajtë të raportit, pranë institucioneve të Kosovës.
Ministri i Kulturës, Hajrulla Çeku, kishte theksuar që në bazë të këtij dokumenti “dhe në pajtim me standardet ndërkombëtare, do të përpilohet edhe kërkesa për dëmshpërblim”.
Radio Evropa e Lirë ka pyetur këshilltaren e ministrit Çeku, Nora Arapi-Krasniqi, se ku do të parashtrohet kërkesa për dëmshpërblim, në kuadër të dialogut Kosovë-Serbi apo në ndonjë gjykatë ndërkombëtare kompetente?
“Kjo do të përcaktohet, besoj, në takimin e parë konstituiv të Komisionit, i cili ka për detyrë edhe të përcaktojë metodologjinë dhe planin dinamik të punës. Por, besojmë që e gjithë puna e këtij komisioni do të bazohet në parimet dhe kartat ndërkombëtare që e rregullojë mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe kompensimin në rast të dëmtimit të qëllimshëm”, theksoi Arapi-Krasniqi.
Përgjigje ndaj akuzave të autoriteteve serbe
Në anën tjetër, Ministria e Ministria e Kulturës e Serbisë e ka quajtur këtë angazhim të institucioneve të Kosovës si “punë koti dhe përpjekje për mashtrim të publikut ndërkombëtar”. Po ashtu, sipas autoriteteve serbe, institucionet e Kosovës “nuk janë angazhuar për restaurimin e kishave dhe manastireve ortodokse të dëmtuara” gjatë trazirave të marsit të vitit 2004.
Por, Arapi-Krasniqi hodhi poshtë akuzat e palës serbe, duke theksuar që puna për dokumentimin e shkatërrimit të trashëgimisë kulturore të Kosovës, do të bazohet mbi fakte.
“Dëmtimi i trashëgimisë kulturore, ku janë përfshirë qindra xhami, kulla tradicionale dhe qendra historike është evidentuar fillimisht dhe është trajtuar edhe në tri raste gjatë Tribunalit Ndërkombëtar të Hagës për krime të luftës në ish-Jugosllavi, ku dëmtimi ndaj aseteve të trashëgimisë kulturore të Kosovës është klasifikuar si krim kundër njerëzimit. Deri më tani Serbia nuk ka pranuar përgjegjësinë për krimet e bëra”, tha Arapi-Krasniqi.
Lidhur me përgjegjësinë e institucioneve të Kosovës, për restaurimin e objekteve fetare ortodokse të dëmtuara gjatë marsit të vitit 2004, Arapi-Krasniqi theksoi se që nga viti 2005, rreth 6.9 milionë euro janë paguar nga buxheti i Republikës së Kosovës, si dhe rreth 2.9 milionë euro nga fondet e Bashkimit Evropian për restaurimin dhe rehabilitimin e rreth 50 lokaliteteve ortodokse të dëmtuara.
Ajo shtoi se Policia e Kosovës ka njësi speciale për ruajtjen e sigurisë së kishave ortodokse, ku pjesëtarë të kësaj njësie janë edhe serbë të Kosovës.
Në bazë të raportimeve të NATO-s, incidenti serioz në afërsi të një kishe ortodokse në Kosovë, është raportuar për herë të fundit në vitin 2007.
Sipas saj, institucionet e Kishës Ortodokse Serbe në Kosovë i gëzojnë të gjitha garancitë kushtetuese, ligjore dhe institucionale, të cilat mundësojnë respektimin e të drejtave të tyre. Në këtë kontekst, ajo poashtu, ka përmendur edhe Ligjin për zonat e veçanta të mbrojtura, si dhe këshillin zbatues dhe mbikëqyrës.
Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, ka konfirmuar se Komisionit shtetëror për dokumentimin e shkatërrimit të trashëgimisë kulturore të Kosovës gjatë luftës, do të përbëhet nga profesionistë të fushës së trashëgimisë kulturore nga institucionet e Kosovës, profesionistë të kësaj fushe nga shoqëria civile, përfaqësues të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, ligjërues të fushës përkatëse nga universitetet vendore dhe ndërkombëtare, përfshirë edhe nga Universiteti i Harvardit dhe Universiteti i Kembrixhit, si dhe përfaqësues të institucioneve më të larta të vendet.
