2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետության վրա հարձակման ժամանակ մարդիկ ստիպված էին երկար ժամանակ ռմբապաստարաններում անցկացնել: Ստեփանակերտի բնակիչ Նելլի Ծատուրյանը, սակայն, ամուսնու՝ Սերգեյ Ծատուրյանի հետ մնացել էր տանը՝ ծնկային հոդի սուր ցավերի պատճառով:
Բռնագաղթի երեք օր տեւած դժոխային ճանապարհով անցնելուց հետո Նելլի Ծատուրյանը դարձել է «Իզմիրլյան» հիմնադրամի կողմից ֆինանսավորվող Արցախից բռնի տեղահանվածների համար նախատեսված առողջապահական աջակցության ծրագրի շահառուներից մեկը: Հաջող վիրահատությունից ամիսներ անց նա արդեն մոռացել է ֆիզիկական անտանելի ցավերը, սակայն Արցախում թողած տան կորստի ցավը հազիվ թե հնարավոր լինի նույն կերպ բուժել:
Մեդիամաքսը Նելլի Ծատուրյանի հետ զրուցել է նրա տեսած պատերազմների, շրջափակման, բռնագաղթի զրկանքների, շարունակական բուժումների ու այստեղ սեփական անկյունը գտնելու աղոտ հույսի մասին:
Ցավի արտացոլանքն աչքերում
«Երեխաներս ու թոռնիկներս նկուղում էին, իսկ ամուսինս ինձ հետ տանը մնաց: Չէի կարողանում նստել, իսկ նկուղում պառկելու հնարավորություն չկար, սարսափելի ցավեր ունեի»,- Ստեփանակերտի ռմբակոծության օրերն է հիշում տիկին Նելլին:
Շրջափակման ժամանակ նա արդեն թույլտվություն ուներ Կարմիր Խաչի մեքենայով Երեւան ուղեւորվելու եւ վիրահատվելու համար, սակայն վախեցել էր օգտվել այդ հնարավորությունից. իսկ ի՞նչ եթե չկարողանա վերադառնալ ու ամուսնուն, որդիներին մենակ թողնի:
Բռնագաղթի դժոխային ճանապարհն առողջական խնդիրներով հաղթահարելը ծանր փորձություն էր: Նա մեքենայից դուրս չէր գալիս, բայց իր մասին չէր էլ մտածում, մտահոգվում էր թոռների համար:
Երեւան հասնելուց հետո Նելլին դիմել է «Իզմիրլյան» բժշկական կենտրոն, որտեղ տարիներ առաջ մյուս ոտքի ծնկի հոդի էնդոպրոթեզավորում էր իրականացրել:
«Նախորդ վիրահատությունս պրոֆեսոր Արմեն Չարչյանն էր իրականացրել, շատ գոհ էի, ուստի որոշեցի նորից նրա մոտ գալ»,- ասում է տիկին Նելլին:
Նրա խոսքով՝ երբ բժշկի սենյակ էր մտնում, չգիտեր «Իզմիրլյան» հիմնադրամի կողմից իրականացվող ծրագրի մասին: Խոստովանում է, որ ամեն ինչ կորցնելուց հետո սեփական միջոցներով առողջությամբ զբաղվելն անհնար կլիներ:
«Արմեն Գերասիմիչն ինձ հիշեց նախորդ վիրահատությունից, հիշեց, որ Ստեփանակերտից եմ: Նա մեծ տխրությամբ ասաց, որ շատ է ցավում: Ես այդ մեծ ցավը տեսնում էի նաեւ նրա աչքերում, որոնք ոչ մի կերպ չէին տարբերվում իմ կամ մյուս արցախցիների աչքերից»,- հիշում է տիկին Նելլին:
Նախորդ տարվա նոյեմբերի 3-ին տեղի ունեցած վիրահատությունից հետո նա արդեն ապաքինվել է, հանգիստ քայլում է եւ վստահ է, որ շուտով կսկսի նաեւ վազել:
«Մեզ ամբողջ ընթացքում խաբում էին»
Նելլի Ծատուրյանը ծնվել եւ կրթություն է ստացել Բաքվում, իսկ ամուսնանալուց հետո տեղափոխվել է Ստեփանակերտ: Արցախը նաեւ Նելլի ծնողների ծննդավայրն է: Ինչպես իր շատ տարեկիցներ, նա եւս 4 պատերազմ է տեսել վերջին երեսուն տարիների ընթացքում:
«Ապրում էինք հույսով, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, աշխատում էինք, ստեղծում, բարեկեցիկ կյանք կառուցում, իսկ հետո մնացինք առանց ոչնչի: Ցավալին այն է, որ մեզ այս ամբողջ ընթացքում պարզապես խաբում էին»,- ասում է նա:
2020 թվականի պատերազմից հետո տիկին Նելլին չէր ցանկանում վերադառնալ Արցախ ու նոր պատերազմի միջով անցնել, սակայն ամուսինը պնդել է, որ պետք է վերադառնան իրենց տուն: Խաղաղապահների ներկայությունը շատերին հույս էր ներշնել, ոչ ոք չէր մտածում, որ խաղաղ բնակչությունն անպաշտպան կմնա նրանց ներկայությամբ հանդերձ:
«Ճանապարհը դժոխք էր»
Ցանկանում էին ճանապարհ ընկնել սեպտեմբերի 26-ի առավոտյան, սակայն Նելլիի ամուսնու՝ Սերգեյի առողջական վիճակը կտրուկ վատացել է, պարզվել է, որ ինֆարկտ է: Ստեփանակերտի հիվանդանոցում նրան առաջին օգնություն են ցույց տվել: Նույն օրը եղել է չարաբաստիկ պայթյունը, որից մասին լուրն ու տուժած մարդկանց տեսնելն էլ ավելի են բարդացրել Սերգեյի առողջական վիճակը:
Երեկոյան ճանապարհ են ընկել՝ հուսով, որ արագ կհաղթահարեն ճանապարհն ու Սերգեյը շուտով նորից բժիշկների հսկողության տակ կլինի:
«Ճանապարհը դժոխք էր: Տանն էլ ոչինչ չկար, որ սնունդ պատրաստեինք, մեզ հետ վերցնեինք՝ ճանապարհին ուտելու համար: Դեռ Հակարի կամուրջ չհասած՝ մեր կողքով հայկական ավտոբուսներ անցան, որ գնում էին Ստեփանակերտից մարդ տեղափոխելու: Նրանք մեզ ջուր եւ քաղցրեղեն բաժանեցին, երեխաներն այնքան էին ուրախացել, այնպես էին ուտում այդ փխրահացերը»,- հիշում է տիկին Նելլին ու հուզմունքից չի կարողանում զսպել արցունքները:
Սահմանից այն կողմ ընտանիքին մեծ ջերմությամբ են ընդունել: Առաջին բանը, որ խնդրել են, բժշկական օգնությունն էր ամուսնու համար: Սերգեյին հետազոտել են, դեղորայք տվել: Քանի որ ուշ ժամ էր, իսկ հյուրանոցներում տեղ չկար, նրանց հյուրընկալել է Գորիսի մի ընտանիք: Տիկին Նելլին մեծ երախտագիտությամբ է հիշում նրանց մասին:
«Միանգամայն անծանոթ մարդիկ մեզ այնպիսի ջերմությամբ ընդունեցին: Իրենք տան մի սենյակում տեղավորվեցին, իսկ մեծ սենյակը մեզ հատկացրին, որ հանգստանանք ու մեզ կարգի բերենք: Չեմ կարող մոռանալ նրանց դեմքերը, նրանք ունեցվածքի տեր չէին, հասարակ կյանքով ապրող մարդիկ էին, սակայն նրանց հոգին այնքան պարզ էր, այնքան մաքուր»,- հիշում է Նելլին:
Վտանգված առողջություն
Երեւան գալուց հետո Նելլիի ամուսնու սրտին 4 ստենդ են դրել: Հիմա առողջական այլ խնդիրներ էլ ունեն, փորձում են դրանով զբաղվել:
«Տպավորություն է, որ եկել ենք ընկել հիվանդանոցները: Երեւի ծանր սթրեսից է, որ այսքան առողջական խնդիրներ են սկսել ի հայտ գալ»,-ասում է տիկին Նելլին:
Այժմ վարձով են բնակվում: Նելլիի որդիները դեռեւս աշխատանք չեն գտել, տաքսի վարելով են գումար աշխատում, իսկ իր ու ամուսնու առողջական վիճակն այլեւս թույլ չի տալիս աշխատել:
Շրջափակման ինը ամիսներն ու դժոխային ճանապարհը շատ արցախցիների մոտ են առողջական խնդիրներ առաջացրել: «Իզմիրլյան» հիմնադրամի կողմից ֆինանսավորվող աջակցության ծրագրի համակարգող Նորա Ալեքչյանի խոսքով՝ 2020 թվականի հոկտեմբերի 2-ից սկսած Արցախից բռնի տեղահանված բազում քաղաքացիներ ստանում են բուժօգնություն։
«Նրանց մի մասը վիրահատվել է, մյուս մասը անցել ամբուլատոր հետազոտություն։ Բռնի տեղահանված արցախցիները մեզ դիմում են տարբեր առողջական խնդիրներով՝ հոդի մաշվածություն, վահանաձեւ գեղձի խնդիրներ, շաքարային դիաբետ եւ այլն»,- նշել է նա։
Բարության ճառագումը
Տիկին Նելլին հուզմունքով է հիշում այն ջերմ մթնոլորտը, որը կար «Իզմիրլյան» բժշկական կենտրոնում եւ մյուս հիվանդանոցներում, որտեղ ինքն ու ամուսինը բուժում են ստացել: Մեր ծանր եւ մութ ժամանակներում իսկական բարության դրսեւորումներն առավել ուժգին են ճառագում:
«Երբ նոր էինք եկել, ամուսնուս տեղափոխեցին Նորք Մարաշի սրտաբանական կենտրոն, որտեղ Քրիստինե Կարապետյանն իր թիմով կարելի է ասել, որ փրկեց ամուսնուս կյանքը: Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնում էլ Անի Համբարձումյանն իր թիմի հետ ամուսնուս աչքի կատարակտի վիրահատություն իրականացրին: Համար առաջին հիվանդանոց մտնելիս էլ ամուսինս ասում է, որ այնպիսի ջերմությամբ են իրեն այնտեղ շրջապատում, որ կարծես հարազատ մարդկանց հանդիպի: «Իզմիրլյան» հիվանդանոցի մասին խոսքեր չունեմ, ամեն ինչ մշտապես բարձր մակարդակի վրա է, անչափ շնորհակալ ենք ամբողջ անձնակազմին եւ մյուս բուժհաստատությունների բոլոր բժիշկներին»,-հիշում է տիկին Նելլին:
Լավ մարդկանց հետ բոլոր հանդիպումները, ճիշտ է, օգնում են ընտանիքին հաղթահարել ծանր հոգեբանական դրությունը, սակայն, միեւնույն է, կորստի ցավը շարունակում է տանջել.
«Ես Արցախում թողել եմ իմ հոգին, հարազատներիս գերեզմանները, այդ բոլոր երիտասարդների գերեզմանները, որ զոհվեցին պատերազմում ու թաղվեցին այդ հողում: Ես իմ կյանքն արդեն ապրել եմ, բայց չգիտեմ՝ արդյոք կկարողանա՞ն որդիներս այստեղ իրենց անկյունն ունենալ: Լավատես լինել չեմ կարողանում: Հիմա մենք դեռ ապրում ենք հիշողություններով, մեր կառուցած տան հիշողություններով»:
Գայանե Ենոքյան
Լուսանկարները՝ Ագապե Գրիգորյանի
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետության վրա հարձակման ժամանակ մարդիկ ստիպված էին երկար ժամանակ ռմբապաստարաններում անցկացնել: Ստեփանակերտի բնակիչ Նելլի Ծատուրյանը, սակայն, ամուսնու՝ Սերգեյ Ծատուրյանի հետ մնացել էր տանը՝ ծնկային հոդի սուր ցավերի պատճառով:
Բռնագաղթի երեք օր տեւած դժոխային ճանապարհով անցնելուց հետո Նելլի Ծատուրյանը դարձել է «Իզմիրլյան» հիմնադրամի կողմից ֆինանսավորվող Արցախից բռնի տեղահանվածների համար նախատեսված առողջապահական աջակցության ծրագրի շահառուներից մեկը: Հաջող վիրահատությունից ամիսներ անց նա արդեն մոռացել է ֆիզիկական անտանելի ցավերը, սակայն Արցախում թողած տան կորստի ցավը հազիվ թե հնարավոր լինի նույն կերպ բուժել:
Մեդիամաքսը Նելլի Ծատուրյանի հետ զրուցել է նրա տեսած պատերազմների, շրջափակման, բռնագաղթի զրկանքների, շարունակական բուժումների ու այստեղ սեփական անկյունը գտնելու աղոտ հույսի մասին:
Ցավի արտացոլանքն աչքերում
«Երեխաներս ու թոռնիկներս նկուղում էին, իսկ ամուսինս ինձ հետ տանը մնաց: Չէի կարողանում նստել, իսկ նկուղում պառկելու հնարավորություն չկար, սարսափելի ցավեր ունեի»,- Ստեփանակերտի ռմբակոծության օրերն է հիշում տիկին Նելլին:
Շրջափակման ժամանակ նա արդեն թույլտվություն ուներ Կարմիր Խաչի մեքենայով Երեւան ուղեւորվելու եւ վիրահատվելու համար, սակայն վախեցել էր օգտվել այդ հնարավորությունից. իսկ ի՞նչ եթե չկարողանա վերադառնալ ու ամուսնուն, որդիներին մենակ թողնի:
Բռնագաղթի դժոխային ճանապարհն առողջական խնդիրներով հաղթահարելը ծանր փորձություն էր: Նա մեքենայից դուրս չէր գալիս, բայց իր մասին չէր էլ մտածում, մտահոգվում էր թոռների համար:
Երեւան հասնելուց հետո Նելլին դիմել է «Իզմիրլյան» բժշկական կենտրոն, որտեղ տարիներ առաջ մյուս ոտքի ծնկի հոդի էնդոպրոթեզավորում էր իրականացրել:
«Նախորդ վիրահատությունս պրոֆեսոր Արմեն Չարչյանն էր իրականացրել, շատ գոհ էի, ուստի որոշեցի նորից նրա մոտ գալ»,- ասում է տիկին Նելլին:
Նրա խոսքով՝ երբ բժշկի սենյակ էր մտնում, չգիտեր «Իզմիրլյան» հիմնադրամի կողմից իրականացվող ծրագրի մասին: Խոստովանում է, որ ամեն ինչ կորցնելուց հետո սեփական միջոցներով առողջությամբ զբաղվելն անհնար կլիներ:
«Արմեն Գերասիմիչն ինձ հիշեց նախորդ վիրահատությունից, հիշեց, որ Ստեփանակերտից եմ: Նա մեծ տխրությամբ ասաց, որ շատ է ցավում: Ես այդ մեծ ցավը տեսնում էի նաեւ նրա աչքերում, որոնք ոչ մի կերպ չէին տարբերվում իմ կամ մյուս արցախցիների աչքերից»,- հիշում է տիկին Նելլին:
Նախորդ տարվա նոյեմբերի 3-ին տեղի ունեցած վիրահատությունից հետո նա արդեն ապաքինվել է, հանգիստ քայլում է եւ վստահ է, որ շուտով կսկսի նաեւ վազել:
«Մեզ ամբողջ ընթացքում խաբում էին»
Նելլի Ծատուրյանը ծնվել եւ կրթություն է ստացել Բաքվում, իսկ ամուսնանալուց հետո տեղափոխվել է Ստեփանակերտ: Արցախը նաեւ Նելլի ծնողների ծննդավայրն է: Ինչպես իր շատ տարեկիցներ, նա եւս 4 պատերազմ է տեսել վերջին երեսուն տարիների ընթացքում:
«Ապրում էինք հույսով, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, աշխատում էինք, ստեղծում, բարեկեցիկ կյանք կառուցում, իսկ հետո մնացինք առանց ոչնչի: Ցավալին այն է, որ մեզ այս ամբողջ ընթացքում պարզապես խաբում էին»,- ասում է նա:
2020 թվականի պատերազմից հետո տիկին Նելլին չէր ցանկանում վերադառնալ Արցախ ու նոր պատերազմի միջով անցնել, սակայն ամուսինը պնդել է, որ պետք է վերադառնան իրենց տուն: Խաղաղապահների ներկայությունը շատերին հույս էր ներշնել, ոչ ոք չէր մտածում, որ խաղաղ բնակչությունն անպաշտպան կմնա նրանց ներկայությամբ հանդերձ:
«Ճանապարհը դժոխք էր»
Ցանկանում էին ճանապարհ ընկնել սեպտեմբերի 26-ի առավոտյան, սակայն Նելլիի ամուսնու՝ Սերգեյի առողջական վիճակը կտրուկ վատացել է, պարզվել է, որ ինֆարկտ է: Ստեփանակերտի հիվանդանոցում նրան առաջին օգնություն են ցույց տվել: Նույն օրը եղել է չարաբաստիկ պայթյունը, որից մասին լուրն ու տուժած մարդկանց տեսնելն էլ ավելի են բարդացրել Սերգեյի առողջական վիճակը:
Երեկոյան ճանապարհ են ընկել՝ հուսով, որ արագ կհաղթահարեն ճանապարհն ու Սերգեյը շուտով նորից բժիշկների հսկողության տակ կլինի:
«Ճանապարհը դժոխք էր: Տանն էլ ոչինչ չկար, որ սնունդ պատրաստեինք, մեզ հետ վերցնեինք՝ ճանապարհին ուտելու համար: Դեռ Հակարի կամուրջ չհասած՝ մեր կողքով հայկական ավտոբուսներ անցան, որ գնում էին Ստեփանակերտից մարդ տեղափոխելու: Նրանք մեզ ջուր եւ քաղցրեղեն բաժանեցին, երեխաներն այնքան էին ուրախացել, այնպես էին ուտում այդ փխրահացերը»,- հիշում է տիկին Նելլին ու հուզմունքից չի կարողանում զսպել արցունքները:
Սահմանից այն կողմ ընտանիքին մեծ ջերմությամբ են ընդունել: Առաջին բանը, որ խնդրել են, բժշկական օգնությունն էր ամուսնու համար: Սերգեյին հետազոտել են, դեղորայք տվել: Քանի որ ուշ ժամ էր, իսկ հյուրանոցներում տեղ չկար, նրանց հյուրընկալել է Գորիսի մի ընտանիք: Տիկին Նելլին մեծ երախտագիտությամբ է հիշում նրանց մասին:
«Միանգամայն անծանոթ մարդիկ մեզ այնպիսի ջերմությամբ ընդունեցին: Իրենք տան մի սենյակում տեղավորվեցին, իսկ մեծ սենյակը մեզ հատկացրին, որ հանգստանանք ու մեզ կարգի բերենք: Չեմ կարող մոռանալ նրանց դեմքերը, նրանք ունեցվածքի տեր չէին, հասարակ կյանքով ապրող մարդիկ էին, սակայն նրանց հոգին այնքան պարզ էր, այնքան մաքուր»,- հիշում է Նելլին:
Վտանգված առողջություն
Երեւան գալուց հետո Նելլիի ամուսնու սրտին 4 ստենդ են դրել: Հիմա առողջական այլ խնդիրներ էլ ունեն, փորձում են դրանով զբաղվել:
«Տպավորություն է, որ եկել ենք ընկել հիվանդանոցները: Երեւի ծանր սթրեսից է, որ այսքան առողջական խնդիրներ են սկսել ի հայտ գալ»,-ասում է տիկին Նելլին:
Այժմ վարձով են բնակվում: Նելլիի որդիները դեռեւս աշխատանք չեն գտել, տաքսի վարելով են գումար աշխատում, իսկ իր ու ամուսնու առողջական վիճակն այլեւս թույլ չի տալիս աշխատել:
Շրջափակման ինը ամիսներն ու դժոխային ճանապարհը շատ արցախցիների մոտ են առողջական խնդիրներ առաջացրել: «Իզմիրլյան» հիմնադրամի կողմից ֆինանսավորվող աջակցության ծրագրի համակարգող Նորա Ալեքչյանի խոսքով՝ 2020 թվականի հոկտեմբերի 2-ից սկսած Արցախից բռնի տեղահանված բազում քաղաքացիներ ստանում են բուժօգնություն։
«Նրանց մի մասը վիրահատվել է, մյուս մասը անցել ամբուլատոր հետազոտություն։ Բռնի տեղահանված արցախցիները մեզ դիմում են տարբեր առողջական խնդիրներով՝ հոդի մաշվածություն, վահանաձեւ գեղձի խնդիրներ, շաքարային դիաբետ եւ այլն»,- նշել է նա։
Բարության ճառագումը
Տիկին Նելլին հուզմունքով է հիշում այն ջերմ մթնոլորտը, որը կար «Իզմիրլյան» բժշկական կենտրոնում եւ մյուս հիվանդանոցներում, որտեղ ինքն ու ամուսինը բուժում են ստացել: Մեր ծանր եւ մութ ժամանակներում իսկական բարության դրսեւորումներն առավել ուժգին են ճառագում:
«Երբ նոր էինք եկել, ամուսնուս տեղափոխեցին Նորք Մարաշի սրտաբանական կենտրոն, որտեղ Քրիստինե Կարապետյանն իր թիմով կարելի է ասել, որ փրկեց ամուսնուս կյանքը: Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնում էլ Անի Համբարձումյանն իր թիմի հետ ամուսնուս աչքի կատարակտի վիրահատություն իրականացրին: Համար առաջին հիվանդանոց մտնելիս էլ ամուսինս ասում է, որ այնպիսի ջերմությամբ են իրեն այնտեղ շրջապատում, որ կարծես հարազատ մարդկանց հանդիպի: «Իզմիրլյան» հիվանդանոցի մասին խոսքեր չունեմ, ամեն ինչ մշտապես բարձր մակարդակի վրա է, անչափ շնորհակալ ենք ամբողջ անձնակազմին եւ մյուս բուժհաստատությունների բոլոր բժիշկներին»,-հիշում է տիկին Նելլին:
Լավ մարդկանց հետ բոլոր հանդիպումները, ճիշտ է, օգնում են ընտանիքին հաղթահարել ծանր հոգեբանական դրությունը, սակայն, միեւնույն է, կորստի ցավը շարունակում է տանջել.
«Ես Արցախում թողել եմ իմ հոգին, հարազատներիս գերեզմանները, այդ բոլոր երիտասարդների գերեզմանները, որ զոհվեցին պատերազմում ու թաղվեցին այդ հողում: Ես իմ կյանքն արդեն ապրել եմ, բայց չգիտեմ՝ արդյոք կկարողանա՞ն որդիներս այստեղ իրենց անկյունն ունենալ: Լավատես լինել չեմ կարողանում: Հիմա մենք դեռ ապրում ենք հիշողություններով, մեր կառուցած տան հիշողություններով»:
Գայանե Ենոքյան
Լուսանկարները՝ Ագապե Գրիգորյանի
