Ներկայացնում ենք ռուս քաղաքագետ Սերգեյ Մարկեդոնովի Кавказский регион между Западом и Востоком հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Սերգեյ Մարկեդոնով
Կովկասյան թեման տեղեկատվական օրակարգից դուրս է մղվել Ուկրաինայում եւ նրա շուրջ տեղի ունեցող զարգացումների պատճառով։ Սակայն Եվրասիայի այս հատվածում աշխարհաքաղաքական վերափոխումների կարեւորությունը պետք չէ թերագնահատել։
Նախ՝ 21-րդ դարի առաջին մեկուկես տասնամյակի ընթացքում հետխորհրդային տարածքի ինտերնացիոնալիզացիան ամենաակտիվ կերպով տեղի էր ունենում հենց Հարավային Կովկասում։ Հենց այստեղ 2008 թվականի օգոստոսին ստեղծվեց բելովեժյան սկզբունքների վերանայման նախադեպը, ըստ որի՝ նոր առաջացած հետխորհրդային պետական սուբյեկտների միջեւ սահմանները հիմնված էին նախկին խորհրդային հանրապետությունների բաժանարար գծերի վրա։ Դե ֆակտո այս տարածաշրջանում սառեցվել էր ՆԱՏՕ-ի ընդլայնման գործընթացը՝ նոր հետխորհրդային պետությունների հաշվին։ Թեեւ, ինչպես ցույց տվեց դաշինքի գլխավոր քարտուղար Յենս Ստոլտենբերգի վերջերս կատարած այցը Բաքու, Թբիլիսի եւ Երեւան, շարժումն այս ուղղությամբ չի դադարեցվել։
Երկրորդը՝ չնայած այն հանգամանքին, որ 2014–2015 թթ. Արեւմուտքի (ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի նրա դաշնակիցների) եւ Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական առճակատման կիզակետը Կովկասից տեղափոխվել էր Մերձավոր Արեւելք եւ Ուկրաինա՝ այս տարածաշրջանը մնում է հետխորհրդային տարածքում ամենատուրբուլենտներից մեկը:
Միայն վերջին չորս տարիների ընթացքում Եվրասիայի այս հատվածում ստատուս քվոն երկու անգամ փոխվել է։ 2020 թվականի Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմի արդյունքում 26 տարի պահպանվող ուժերի հավասարակշռությունը արմատական վերափոխումների ենթարկվեց։ Եվ դա վերաբերում էր ոչ միայն էթնոքաղաքական հակամարտությանը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ։ Արտաքին ուժերի դերի որակական փոփոխություն է տեղի ունեցել։ Թուրքիայի աննախադեպ ներգրավումն ադրբեջանական ռազմական արշավին տարածաշրջանային ստատուս քվոյի խախտման առաջին փորձն էր՝ ՆԱՏՕ-ի անդամ ոչ հետխորհրդային պետության մասնակցությամբ։ 2023 թվականի սեպտեմբերին չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) ենթակառուցվածքն ամբողջությամբ լուծարվեց։ Ադրբեջանը Ռուսաստանից հետո դարձավ երկրորդ պետությունը, որին հաջողվեց ինտեգրել սեցեսիոնիստական տարածքը, թեեւ Ղարաբաղի եւ Չեչնիայի ընդգրկման ձեւաչափերի միջեւ էական տարբերություններ կան։
Տարածաշրջանային ստատուս քվոյի փոփոխությունը նպաստեց նաեւ Իրանի նկատելի ակտիվացմանը։ Եվրասիական երկու հսկաներ՝ Չինաստանն ու Հնդկաստանը, նույնպես սկսեցին ավելի ակտիվ ներգրավվել կովկասյան հարցերում։ 2022 թվականի փետրվարին Ուկրաինայում ռուսական հատուկ ռազմական գործողության (ՀՌԳ) մեկնարկից հետո ԱՄՆ-ն, ԵՄ-ն ամբողջությամբ (եւ հատկապես Ֆրանսիան) եւ ՆԱՏՕ-ն Մոսկվայի հետ «մրցակցային համագործակցությունից» անցան նրա «զսպմանը»՝ հիմա նաեւ կովկասյան ուղղությամբ։
Երրորդը՝ մեր աչքի առջեւ փոխվում են տասնամյակներ շարունակ անփոփոխ մնացած դաշնակցային եւ գործընկերային հարաբերությունների ձեւաչափերը։ Հետղարաբաղյան ստատուս քվոն «հանգավորվում» է ռուս-հայկական հարաբերությունների լայնածավալ ճգնաժամով, իսկ Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի միջեւ աճող առճակատումը` Թբիլիսի-Կիեւ ռազմավարական կապի թուլացմամբ: Ընդհակառակը, տեսնում ենք տարածաշրջանում Ռուսաստանի մոտեցումներում առաջնահերթությունների որոշակի փոփոխություն, որն արտահայտվում է Բաքվի եւ Անկարայի հետ Մոսկվայի համագործակցային կապերի աճով։
Այսպիսով, ներկայում Անդրկովկասում տեղի է ունենում տարածաշրջանային անվտանգության վերագործարկում։ Փոխակերպվում եւ վերագնահատվում են հարաբերությունների ձեւաչափերն ու մոդելները, որոնք անսասան էին թվում: Ավանդաբար ակտիվ գործունեություն ծավալող խաղացողների հետ միասին տարածաշրջանում նոր դերակատարներ են ի հայտ գալիս՝ իրենց հավակնություններով եւ կատարյալ Կովկասի մասին սեփական պատկերացումներով:
«2.0 սառը պատերազմի» տարածաշրջանային թատերաբեմ
Կովկասյան աշխարհաքաղաքականության վերաբերյալ Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի հակասություններն այսօր կամ երեկ չեն ծագել։ Ավելին, նրանք ի հայտ էին եկել Ղրիմը Ռուսաստանին վերադարձնելուց եւ Դոնբասում զինված դիմակայության բռնկումից առաջ։ 2008 թվականի «Հնգօրյա պատերազմը» Հարավային Օսիայում առճակատման ռեսուրսների եւ կարողությունների հստակ ցուցադրություն էր:
Սակայն թե՛ «թեժ օգոստոսից» առաջ, թե՛ դրանից հետո եւ՛ Ռուսաստանը, եւ՛ Արեւմուտքը, չնայած ՆԱՏՕ-ին Վրաստանի անդամակցության հարցում իրենց դիրքորոշումների լիակատար անհամատեղելիությանը, պահպանեցին «մրցակցային համագործակցության» ձեւաչափը կովկասյան թատրոնում։ Ղարաբաղյան կարգավորման ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը համանախագահում էին ԱՄՆ-ն, Ֆրանսիան եւ Ռուսաստանը, ողջ մնաց ոչ միայն 2008 թվականի «հնգօրյա պատերազմից», այլեւ 2014 թվականի «ռուսական գարնանից» հետո: 2016 եւ 2020 թվականներին Ղարաբաղում ռազմական երկու սրացումները ցույց էին տվել, որ Մոսկվայի եւ Վաշինգտոնի դիրքորոշումները կարող են ավելի մոտ լինել, քան Ռուսաստանի Դաշնության եւ Թուրքիայի մոտեցումները։ Այսօր դա ոչ գիտական ֆանտաստիկայի ժանրից է թվում, սակայն 2021 թվականի վերջում հայ-ադրբեջանական կարգավորման, այսպես կոչված, «եվրոպական բանակցային ձեւաչափի» մեկնարկից առաջ Եվրոպական խորհրդի ղեկավար Շառլ Միշելը եւ Ֆրանսիայի նախագահ Էմանյուել Մակրոնը երկու անգամ զանգահարել էին Ռուսաստանի ղեկավար Վլադիմիր Պուտինին՝ փորձելով շահերի մերձեցման կետեր գտնել ԵՄ-ի եւ Ռուսաստան-Ադրբեջան-Հայաստան Սոչի-Մոսկովյան բանակցային ձեւաչափերի միջեւ ։
ՀՌԳ-ի մեկնարկը արմատապես փոխեց այս իրավիճակը։ Նախ, հարկ է նշել, որ թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Արեւմուտքի դիրքորոշումները միջազգային օրակարգում դարձել են ամբողջական։ Նրբությունների ու երանգների տեղ չի մնացել։ Եվ հետեւաբար, ԵՄ առաքելությունը Հայաստանում Մոսկվայի կողմից դիտվում է ոչ միայն որպես Հայաստանի ղեկավարության անհետեւողականության վկայություն, այլեւ որպես Արեւմուտքի հակառուսական գործիք։ Առաջին հայացքից Հայաստանի եւ Ադրբեջանի համար Ռուսաստանի ու Արեւմուտքի կողմից առաջ մղվող խաղաղ օրակարգերը հիմնականում նման են՝ սահմանազատում եւ սահմանագծում, տարածաշրջանում տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակում, Երեւանի եւ Բաքվի միջեւ խաղաղության պայմանագրի ստորագրում: Բայց միեւնույն ժամանակ, կողմերից յուրաքանչյուրն իրեն համարում է գործընթացի բացառիկ մոդերատոր եւ էթնոքաղաքական հակամարտության ավարտը տեսնում է որպես Կովկասում իր ներկայության ուժեղացում եւ, ընդհակառակը, աշխարհաքաղաքական մրցակցի ազդեցության նվազեցում։
Միացյալ Նահանգները եւ նրա դաշնակիցները ակտիվորեն շահագործում են հայկական ազգային տրավման՝ Ղարաբաղի կորուստը բացատրելով Մոսկվայի պասիվությամբ, կամ նույնիսկ Բաքվի եւ Անկարայի շահերին Կրեմլի անմիջական աջակցությամբ։ Ռուսաստանը 2023 թվականի սեպտեմբերին չի պարտվել Հարավային Կովկասի պատերազմում. նրա ստորաբաժանումները պարզապես ռազմական առճակատման մեջ չեն մտել կողմերից որեւէ մեկի հետ։ Սակայն պետք է անկեղծորեն խոստովանել. Մոսկվայի հեղինակությունը տուժել է: Կարելի է ԼՂՀ-ն չճանաչելու բազմաթիվ ֆորմալ հիմքեր ներկայացնել՝ թե՛ Կրեմլի, թե՛ հենց Հայաստանի կողմից։ Բայց զանգվածային ընկալման համար դիվանագիտական քաղաքական կոռեկտության եւ ֆորմալ իրավագիտակցության նկատառումները չեն գործում։ Շատերին կարող է թվալ, որ Մոսկվան, իր ողջ ուժերը կենտրոնացնելով Ուկրաինայի եւ Արեւմուտքի հետ առճակատման վրա, պարզապես նվազեցրել է կովկասյան ուղղության առաջնահերթությունը։ Այստեղից էլ բխում է «կարմիր գծերը» այս կամ այն ուղղությամբ տեղափոխելու ցանկությունը։
Արդյունքում Կովկասում ակտիվացան ԱՄՆ-ն, ԵՄ-ն, ՆԱՏՕ-ն եւ նրա որոշ անդամներ։ Նման գործունեության շրջանակը լայն է՝ սկսած Հայաստան ֆրանսիական ռազմական մատակարարումների ավելացումից մինչեւ Եվրախորհրդարանում Երեւանին Եվրամիության անդամի կարգավիճակ տրամադրելու հնարավորության քննարկումներից։ Միեւնույն ժամանակ, Արեւմուտքն ավելի շահագրգռված է ոչ թե Հայաստանի ազգային անվտանգության որոշակի հուսալի երաշխիքներ ստեղծելու կամ Ադրբեջանի մաքսիմալիստական նկրտումների արգելափակման, այլ տարածաշրջանում ռուսական ռազմաքաղաքական ազդեցության նվազեցման մեջ։
Կովկասի «արեւելացում»
Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի առճակատումը կովկասյան աշխարհաքաղաքականության առանցքային գործոններից մեկն է, սակայն Կովկասի տարածաշրջանային խճանկարը շատ ավելի բարդ է, քան պրոքսի հակամարտությունների թեմայի տարբերակները: Լեռնային Ղարաբաղի հետ կապված իրավիճակը հստակ ցույց է տվել այսպես կոչված «միջին տերությունների» հնարավորություններն ու ռեսուրսները՝ երկրների, որոնք չունեն միջուկային զենք, բայց ունեն արտաքին քաղաքականության հստակ նպատակադրում, իրենց ազգային շահերն առաջ տանելու կամք եւ վճռականություն։
Անկարայի աջակցությամբ Բաքվի գործողությունները չի կարելի միանշանակ վերագրել արեւմտամետ կամ ռուսամետ վեկտորին։ Տարբեր ժամանակներում Ադրբեջանը կա՛մ «սառեցնում էր», կա՛մ, ընդհակառակը, բարելավում երկկողմ հարաբերությունները թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Արեւմուտքի հետ՝ կախված նրանից, թե այս կամ այն երկիրը որքանով է արձագանքում Ղարաբաղում եւ դրա շուրջ խաղաղ գործընթացին կամ սրացումներին։ Եվ այսօր Բաքուն հետեւողականորեն Փարիզի դեմ է հանդես գալիս` Երեւանին ֆրանսիական զինտեխնիկայի մատակարարումը դիտելով որպես վրեժխնդրության սպառնալիք, ինչպես նաեւ դեմ է Հայաստանի եւ Ադրբեջանի սահմանին ԵՄ դիտորդական առաքելության տեղակայմանը։ Եվ այստեղ Մոսկվայի հետ դիրքորոշումների ընդհանրություն կա։ Բայց միեւնույն ժամանակ Իլհամ Ալիեւը հյուրընկալում է Յենս Ստոլտենբերգին՝ խթանելով Եվրամիության հետ էներգետիկ գործընկերությունը եւ հետեւողականորեն աջակցելով Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությանը։ Պետք չէ մոռանալ, որ Թուրքիայի հետ ռազմավարական փոխգործակցության ձեւավորումը տեղի է ունենում ոչ միայն երկկողմ համագործակցության ձեւաչափով, այլեւ ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրի հետ դաշնակցության ձեւով՝ որը վճռորոշ դեր է խաղացել դաշինքի վերջին երկու ընդլայնումների մեջ՝ Ֆինլանդիայի եւ Շվեդիայի հաշվին:
Այստեղ հատկապես պետք է նշել, որ Իրանը Կովկասում թյուրքական տանդեմի ուժեղացումն ընկալում է որպես ՆԱՏՕ-ի եւ հավաքական Արեւմուտքի ազդեցության ուժեղացում։ Հավելյալ սրություն է ավելացնում է այն փաստը, որ Ադրբեջանը երկար ժամանակ եւ հետեւողականորեն շփվում է Իսրայելի հետ: Բաքվին իսրայելական զենքի մատակարարումները զգալի ներդրում ունեցան Ղարաբաղում 2020 եւ 2023 թվականներին նրա ռազմական հաջողություններում, եւ նույնիսկ Գազայի հատվածում նոր էսկալացիան չխախտեց այդ վեկտորը, չնայած իսրայելական պետության գործողություններին Թուրքիայի կողմից ծայրահեղ բացասական արձագանքին: Իրանի համար, որն այսօր իրեն դիրքավորում է որպես պաղեստինյան շահերի գլխավոր պաշտպաններից մեկը, Հարավային Կովկասն այս համատեքստում դառնում է այն ասպարեզը, որտեղ շարունակվում է նրա մրցակցությունը Իսրայելի եւ, անուղղակիորեն, ՆԱՏՕ-ի եւ ԱՄՆ-ի հետ։
2000-ականների կեսերին Անդրկովկասում Չինաստանի եւ Հնդկաստանի շահերի մասին քննարկումներն ավելի շատ ձեւական բնույթ ունեին։ Երկու եվրասիական հսկաները հետեւում էին տարածաշրջանին։ Բայց այսօր նրանց մասնակցությունը կովկասյան գործերին ավելի ու ավելի նկատելի է դառնում։ Չինաստանը Վրաստանի երեք խոշորագույն առեւտրային գործընկերներից մեկն է։ Չնայած Թբիլիսիի ռազմավարական փոխգործակցությանը ՆԱՏՕ-ի, ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի հետ, այս երկիրն առաջինն էր, որ ազատ առեւտրի համաձայնագիր ստորագրեց Չինաստանի հետ։ Հատուկ պետք է նշել նաեւ Թբիլիսիի որոշումը՝ միակողմանիորեն չեղարկել վիզային ռեժիմը Չինաստանի քաղաքացիների համար։ «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» հավակնոտ չինական նախագծի իրականացումը թելադրում է կովկասյան երկրների ներգրավվածությունը։ Միեւնույն ժամանակ, տարածաշրջանի երկրներն ի դեմս Պեկինի տեսնում խաղացողի, որը հեռանում է եւ՛ Մոսկվայից, եւ՛ առավել եւս՝ Վաշինգտոնից, այսինքն՝ հույս ունեն Չինաստանի քաղաքականության մեջ տեսնել երրորդ գիծ, որը թույլ է տալիս խուսափել «Սառը պատերազմ 2.0» երկընտրանքներից։
Աճում է նաեւ Հնդկաստանի ներգրավվածությունը կովկասյան հարցերում։ Ըստ տարբեր հաշվարկների՝ Դելիի եւ Երեւանի միջեւ զենքի եւ ռազմական տեխնիկայի գնման պայմանագրերի ընդհանուր ծավալը կազմում է մոտ 2 միլիարդ դոլար։ Դելին զգալի հետաքրքրություն ունի նաեւ Հյուսիս-Հարավ միջանցքի նկատմամբ, եւ այստեղ կապ է ստեղծվում Ռուսաստանի Դաշնության եւ Իրանի հետ, ինչը որոշակի վախեր է առաջացնում Արեւմուտքում։ Միեւնույն ժամանակ, տարածաշրջանի երկրներից հենց Ադրբեջանն է մնում Դելիի խոշորագույն առեւտրային գործընկերը։
Այսպիսով, կովկասյան տարածաշրջանը զգում է ոչ միայն «արեւմտականացման», այլեւ «արեւելականացման» ազդեցությունը։
Ինտեգրման դեֆիցիտը
Եթե փորձենք կովկասյան տարածաշրջանային անվտանգության համակարգը նկարագրել մեկ բանաձեւով կամ փոխաբերությամբ, մտքում առաջանում է գերակտիվ ու վատ կարգավորվող խաչմերուկի պատկերը: Մի կողմից մրցակցություն կա կարգավորողների միջեւ, եւ դա վերաբերում է ոչ միայն մեծ, այլեւ միջին եւ փոքր տերություններին։ Մյուս կողմից, շարժվող պետություններն իրենք են ձգտում հետեւել կանոնների այս կամ այն շարքին, որոնք չեն համապատասխանում ոչ անցյալ համաձայնություններին, ոչ էլ կարգավորողների մոտեցումներին: Եվ երբեմն նույնիսկ առանց ուղեւորների շահերը հաշվի առնելու։
Կովկասում առանցքային խնդիր է մնում տարածաշրջանային ինտեգրման բացակայությունը։ Անդրկովկասի երկրներն իրենք տարբեր կերպ էին գնահատում սեփական հեռանկարները։ Եվ եթե նույնիսկ ենթադրենք Բաքվի եւ Երեւանի միջեւ խաղաղության պայմանագրի արագացված ստորագրումը, փաստը, որ այն իրականում ձեռք է բերվելու ուժի դիրքերից, թողնում է բազմաթիվ հարցեր եւ դժվար երկընտրանքներ ապագայի համար։ Մինչդեռ կովկասյան գործերին արտաքին ակտիվ միջամտության արմատները (ինչպես Ռուսաստանից, այնպես էլ Արեւմուտքից եւ Արեւելքի երկրներից) ներտարածաշրջանային միասնության բացակայության հետեւանք են։ Եթե նույնիսկ ենթադրենք Հայաստանի դեպի Արեւմուտք շարժվելու հաջողությունը, դա չի վերացնում խնդիրը, քանի որ տեսանելի են Վրաստանի կոշտ արեւմտամետ ճշգրտման հետքերը։ Իսկ Ադրբեջանը մտադիր չէ ինտեգրվել որեւէ կառուցվածքային ինտեգրացիոն սխեմաներին՝ գերադասելով երկկողմ հարաբերություններն ու պրագմատիզմը արժեքներին։
Երկար տարիներ Կովկասի անվտանգության համատեքստում քննարկվել է «3+3» ձեւաչափը, սակայն այն գոյություն ունի առնվազն երկու տարբերակով՝ իրանական եւ թուրքական։ Եվ եթե առաջին տարբերակը կենտրոնացած է խիստ տարածաշրջանային դետերմինիզմի վրա (տարածաշրջանի երեք երկրներ գումարած երեք եվրասիական հսկա հարեւաններ), ապա երկրորդը, պաշտոնապես նույն բանն առաջարկելով, ավելի ճկուն է եւ հաշվի է առնում Թուրքիայի Հանրապետության բազմամակարդակ համագործակցությունը Արեւմուտքի հետ։ Ռուսաստանի համար բացառիկ տարածաշրջանային տարբերակը, հատկապես հաշվի առնելով 2014-2023 թվականների միտումները, ավելի շահավետ է թվում։ Բայց որքան էլ Անկարան, Մոսկվան եւ Թեհրանը ձգտեն պաշտպանվել արտաքին ազդեցությունից, դժվար թե կարողանան այն զսպել։ Եվ հարցը միայն ՆԱՏՕ-ն չէ: Չինաստանը եւ Հնդկաստանը հետաքրքրությամբ են նայում Կովկասին, եւ նրանք դեռ այստեղ չեն տեղակայել իրենց ռեսուրսները, համենայն դեպս՝ միջինասիական ձեւաչափով։ Դա դեռ առջեւում է, սակայն հաշվի առնել այս գործոնները, ինչպես նաեւ ՆԱՏՕ-ի ակտիվության աճը, պետք է արդեն այսօր։
Վերջին երեք տասնամյակում շատ է գրվել գլոբալիզացիայի մասին։ Ե՛վ դրական, եւ՛ բացասական երանգով։ Սակայն ընդհանուր տեսական սկզբունքները կովկասյան հող տեղափոխելով՝ ակնհայտ է դառնում. Բաքվի եւ Երեւանի, Թբիլիսիի եւ Սուխումիի խնդիրները այսօր անհանգստացնում են ոչ միայն երբեմնի ընդհանուր խորհրդային նախագծի կենտրոնին՝ Մոսկվային, այլեւ Փարիզին, Պեկինին, Վաշինգտոնին, Դելիին, Իսլամաբադին եւ Թել Ավիվին: Այս ամենը ավելի մեծ ճկունություն եւ ավելի մեծ ստեղծագործականություն կպահանջի տարածաշրջանում խաղի որոշակի կանոններ մշակելու առումով։ Եթե, իհարկե, վերջնական նպատակը խաղաղության ու կայունության ապահովումն է, այլ ոչ թե եվրասիական «բարութի տակառի» ստեղծումը։
Թարգմանությունը՝ Մարթա Սեմյոնովայի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
Ներկայացնում ենք ռուս քաղաքագետ Սերգեյ Մարկեդոնովի Кавказский регион между Западом и Востоком հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Սերգեյ Մարկեդոնով
Կովկասյան թեման տեղեկատվական օրակարգից դուրս է մղվել Ուկրաինայում եւ նրա շուրջ տեղի ունեցող զարգացումների պատճառով։ Սակայն Եվրասիայի այս հատվածում աշխարհաքաղաքական վերափոխումների կարեւորությունը պետք չէ թերագնահատել։
Նախ՝ 21-րդ դարի առաջին մեկուկես տասնամյակի ընթացքում հետխորհրդային տարածքի ինտերնացիոնալիզացիան ամենաակտիվ կերպով տեղի էր ունենում հենց Հարավային Կովկասում։ Հենց այստեղ 2008 թվականի օգոստոսին ստեղծվեց բելովեժյան սկզբունքների վերանայման նախադեպը, ըստ որի՝ նոր առաջացած հետխորհրդային պետական սուբյեկտների միջեւ սահմանները հիմնված էին նախկին խորհրդային հանրապետությունների բաժանարար գծերի վրա։ Դե ֆակտո այս տարածաշրջանում սառեցվել էր ՆԱՏՕ-ի ընդլայնման գործընթացը՝ նոր հետխորհրդային պետությունների հաշվին։ Թեեւ, ինչպես ցույց տվեց դաշինքի գլխավոր քարտուղար Յենս Ստոլտենբերգի վերջերս կատարած այցը Բաքու, Թբիլիսի եւ Երեւան, շարժումն այս ուղղությամբ չի դադարեցվել։
Երկրորդը՝ չնայած այն հանգամանքին, որ 2014–2015 թթ. Արեւմուտքի (ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի նրա դաշնակիցների) եւ Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական առճակատման կիզակետը Կովկասից տեղափոխվել էր Մերձավոր Արեւելք եւ Ուկրաինա՝ այս տարածաշրջանը մնում է հետխորհրդային տարածքում ամենատուրբուլենտներից մեկը:
Միայն վերջին չորս տարիների ընթացքում Եվրասիայի այս հատվածում ստատուս քվոն երկու անգամ փոխվել է։ 2020 թվականի Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմի արդյունքում 26 տարի պահպանվող ուժերի հավասարակշռությունը արմատական վերափոխումների ենթարկվեց։ Եվ դա վերաբերում էր ոչ միայն էթնոքաղաքական հակամարտությանը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ։ Արտաքին ուժերի դերի որակական փոփոխություն է տեղի ունեցել։ Թուրքիայի աննախադեպ ներգրավումն ադրբեջանական ռազմական արշավին տարածաշրջանային ստատուս քվոյի խախտման առաջին փորձն էր՝ ՆԱՏՕ-ի անդամ ոչ հետխորհրդային պետության մասնակցությամբ։ 2023 թվականի սեպտեմբերին չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) ենթակառուցվածքն ամբողջությամբ լուծարվեց։ Ադրբեջանը Ռուսաստանից հետո դարձավ երկրորդ պետությունը, որին հաջողվեց ինտեգրել սեցեսիոնիստական տարածքը, թեեւ Ղարաբաղի եւ Չեչնիայի ընդգրկման ձեւաչափերի միջեւ էական տարբերություններ կան։
Տարածաշրջանային ստատուս քվոյի փոփոխությունը նպաստեց նաեւ Իրանի նկատելի ակտիվացմանը։ Եվրասիական երկու հսկաներ՝ Չինաստանն ու Հնդկաստանը, նույնպես սկսեցին ավելի ակտիվ ներգրավվել կովկասյան հարցերում։ 2022 թվականի փետրվարին Ուկրաինայում ռուսական հատուկ ռազմական գործողության (ՀՌԳ) մեկնարկից հետո ԱՄՆ-ն, ԵՄ-ն ամբողջությամբ (եւ հատկապես Ֆրանսիան) եւ ՆԱՏՕ-ն Մոսկվայի հետ «մրցակցային համագործակցությունից» անցան նրա «զսպմանը»՝ հիմա նաեւ կովկասյան ուղղությամբ։
Երրորդը՝ մեր աչքի առջեւ փոխվում են տասնամյակներ շարունակ անփոփոխ մնացած դաշնակցային եւ գործընկերային հարաբերությունների ձեւաչափերը։ Հետղարաբաղյան ստատուս քվոն «հանգավորվում» է ռուս-հայկական հարաբերությունների լայնածավալ ճգնաժամով, իսկ Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի միջեւ աճող առճակատումը` Թբիլիսի-Կիեւ ռազմավարական կապի թուլացմամբ: Ընդհակառակը, տեսնում ենք տարածաշրջանում Ռուսաստանի մոտեցումներում առաջնահերթությունների որոշակի փոփոխություն, որն արտահայտվում է Բաքվի եւ Անկարայի հետ Մոսկվայի համագործակցային կապերի աճով։
Այսպիսով, ներկայում Անդրկովկասում տեղի է ունենում տարածաշրջանային անվտանգության վերագործարկում։ Փոխակերպվում եւ վերագնահատվում են հարաբերությունների ձեւաչափերն ու մոդելները, որոնք անսասան էին թվում: Ավանդաբար ակտիվ գործունեություն ծավալող խաղացողների հետ միասին տարածաշրջանում նոր դերակատարներ են ի հայտ գալիս՝ իրենց հավակնություններով եւ կատարյալ Կովկասի մասին սեփական պատկերացումներով:
«2.0 սառը պատերազմի» տարածաշրջանային թատերաբեմ
Կովկասյան աշխարհաքաղաքականության վերաբերյալ Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի հակասություններն այսօր կամ երեկ չեն ծագել։ Ավելին, նրանք ի հայտ էին եկել Ղրիմը Ռուսաստանին վերադարձնելուց եւ Դոնբասում զինված դիմակայության բռնկումից առաջ։ 2008 թվականի «Հնգօրյա պատերազմը» Հարավային Օսիայում առճակատման ռեսուրսների եւ կարողությունների հստակ ցուցադրություն էր:
Սակայն թե՛ «թեժ օգոստոսից» առաջ, թե՛ դրանից հետո եւ՛ Ռուսաստանը, եւ՛ Արեւմուտքը, չնայած ՆԱՏՕ-ին Վրաստանի անդամակցության հարցում իրենց դիրքորոշումների լիակատար անհամատեղելիությանը, պահպանեցին «մրցակցային համագործակցության» ձեւաչափը կովկասյան թատրոնում։ Ղարաբաղյան կարգավորման ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը համանախագահում էին ԱՄՆ-ն, Ֆրանսիան եւ Ռուսաստանը, ողջ մնաց ոչ միայն 2008 թվականի «հնգօրյա պատերազմից», այլեւ 2014 թվականի «ռուսական գարնանից» հետո: 2016 եւ 2020 թվականներին Ղարաբաղում ռազմական երկու սրացումները ցույց էին տվել, որ Մոսկվայի եւ Վաշինգտոնի դիրքորոշումները կարող են ավելի մոտ լինել, քան Ռուսաստանի Դաշնության եւ Թուրքիայի մոտեցումները։ Այսօր դա ոչ գիտական ֆանտաստիկայի ժանրից է թվում, սակայն 2021 թվականի վերջում հայ-ադրբեջանական կարգավորման, այսպես կոչված, «եվրոպական բանակցային ձեւաչափի» մեկնարկից առաջ Եվրոպական խորհրդի ղեկավար Շառլ Միշելը եւ Ֆրանսիայի նախագահ Էմանյուել Մակրոնը երկու անգամ զանգահարել էին Ռուսաստանի ղեկավար Վլադիմիր Պուտինին՝ փորձելով շահերի մերձեցման կետեր գտնել ԵՄ-ի եւ Ռուսաստան-Ադրբեջան-Հայաստան Սոչի-Մոսկովյան բանակցային ձեւաչափերի միջեւ ։
ՀՌԳ-ի մեկնարկը արմատապես փոխեց այս իրավիճակը։ Նախ, հարկ է նշել, որ թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Արեւմուտքի դիրքորոշումները միջազգային օրակարգում դարձել են ամբողջական։ Նրբությունների ու երանգների տեղ չի մնացել։ Եվ հետեւաբար, ԵՄ առաքելությունը Հայաստանում Մոսկվայի կողմից դիտվում է ոչ միայն որպես Հայաստանի ղեկավարության անհետեւողականության վկայություն, այլեւ որպես Արեւմուտքի հակառուսական գործիք։ Առաջին հայացքից Հայաստանի եւ Ադրբեջանի համար Ռուսաստանի ու Արեւմուտքի կողմից առաջ մղվող խաղաղ օրակարգերը հիմնականում նման են՝ սահմանազատում եւ սահմանագծում, տարածաշրջանում տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակում, Երեւանի եւ Բաքվի միջեւ խաղաղության պայմանագրի ստորագրում: Բայց միեւնույն ժամանակ, կողմերից յուրաքանչյուրն իրեն համարում է գործընթացի բացառիկ մոդերատոր եւ էթնոքաղաքական հակամարտության ավարտը տեսնում է որպես Կովկասում իր ներկայության ուժեղացում եւ, ընդհակառակը, աշխարհաքաղաքական մրցակցի ազդեցության նվազեցում։
Միացյալ Նահանգները եւ նրա դաշնակիցները ակտիվորեն շահագործում են հայկական ազգային տրավման՝ Ղարաբաղի կորուստը բացատրելով Մոսկվայի պասիվությամբ, կամ նույնիսկ Բաքվի եւ Անկարայի շահերին Կրեմլի անմիջական աջակցությամբ։ Ռուսաստանը 2023 թվականի սեպտեմբերին չի պարտվել Հարավային Կովկասի պատերազմում. նրա ստորաբաժանումները պարզապես ռազմական առճակատման մեջ չեն մտել կողմերից որեւէ մեկի հետ։ Սակայն պետք է անկեղծորեն խոստովանել. Մոսկվայի հեղինակությունը տուժել է: Կարելի է ԼՂՀ-ն չճանաչելու բազմաթիվ ֆորմալ հիմքեր ներկայացնել՝ թե՛ Կրեմլի, թե՛ հենց Հայաստանի կողմից։ Բայց զանգվածային ընկալման համար դիվանագիտական քաղաքական կոռեկտության եւ ֆորմալ իրավագիտակցության նկատառումները չեն գործում։ Շատերին կարող է թվալ, որ Մոսկվան, իր ողջ ուժերը կենտրոնացնելով Ուկրաինայի եւ Արեւմուտքի հետ առճակատման վրա, պարզապես նվազեցրել է կովկասյան ուղղության առաջնահերթությունը։ Այստեղից էլ բխում է «կարմիր գծերը» այս կամ այն ուղղությամբ տեղափոխելու ցանկությունը։
Արդյունքում Կովկասում ակտիվացան ԱՄՆ-ն, ԵՄ-ն, ՆԱՏՕ-ն եւ նրա որոշ անդամներ։ Նման գործունեության շրջանակը լայն է՝ սկսած Հայաստան ֆրանսիական ռազմական մատակարարումների ավելացումից մինչեւ Եվրախորհրդարանում Երեւանին Եվրամիության անդամի կարգավիճակ տրամադրելու հնարավորության քննարկումներից։ Միեւնույն ժամանակ, Արեւմուտքն ավելի շահագրգռված է ոչ թե Հայաստանի ազգային անվտանգության որոշակի հուսալի երաշխիքներ ստեղծելու կամ Ադրբեջանի մաքսիմալիստական նկրտումների արգելափակման, այլ տարածաշրջանում ռուսական ռազմաքաղաքական ազդեցության նվազեցման մեջ։
Կովկասի «արեւելացում»
Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի առճակատումը կովկասյան աշխարհաքաղաքականության առանցքային գործոններից մեկն է, սակայն Կովկասի տարածաշրջանային խճանկարը շատ ավելի բարդ է, քան պրոքսի հակամարտությունների թեմայի տարբերակները: Լեռնային Ղարաբաղի հետ կապված իրավիճակը հստակ ցույց է տվել այսպես կոչված «միջին տերությունների» հնարավորություններն ու ռեսուրսները՝ երկրների, որոնք չունեն միջուկային զենք, բայց ունեն արտաքին քաղաքականության հստակ նպատակադրում, իրենց ազգային շահերն առաջ տանելու կամք եւ վճռականություն։
Անկարայի աջակցությամբ Բաքվի գործողությունները չի կարելի միանշանակ վերագրել արեւմտամետ կամ ռուսամետ վեկտորին։ Տարբեր ժամանակներում Ադրբեջանը կա՛մ «սառեցնում էր», կա՛մ, ընդհակառակը, բարելավում երկկողմ հարաբերությունները թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Արեւմուտքի հետ՝ կախված նրանից, թե այս կամ այն երկիրը որքանով է արձագանքում Ղարաբաղում եւ դրա շուրջ խաղաղ գործընթացին կամ սրացումներին։ Եվ այսօր Բաքուն հետեւողականորեն Փարիզի դեմ է հանդես գալիս` Երեւանին ֆրանսիական զինտեխնիկայի մատակարարումը դիտելով որպես վրեժխնդրության սպառնալիք, ինչպես նաեւ դեմ է Հայաստանի եւ Ադրբեջանի սահմանին ԵՄ դիտորդական առաքելության տեղակայմանը։ Եվ այստեղ Մոսկվայի հետ դիրքորոշումների ընդհանրություն կա։ Բայց միեւնույն ժամանակ Իլհամ Ալիեւը հյուրընկալում է Յենս Ստոլտենբերգին՝ խթանելով Եվրամիության հետ էներգետիկ գործընկերությունը եւ հետեւողականորեն աջակցելով Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությանը։ Պետք չէ մոռանալ, որ Թուրքիայի հետ ռազմավարական փոխգործակցության ձեւավորումը տեղի է ունենում ոչ միայն երկկողմ համագործակցության ձեւաչափով, այլեւ ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրի հետ դաշնակցության ձեւով՝ որը վճռորոշ դեր է խաղացել դաշինքի վերջին երկու ընդլայնումների մեջ՝ Ֆինլանդիայի եւ Շվեդիայի հաշվին:
Այստեղ հատկապես պետք է նշել, որ Իրանը Կովկասում թյուրքական տանդեմի ուժեղացումն ընկալում է որպես ՆԱՏՕ-ի եւ հավաքական Արեւմուտքի ազդեցության ուժեղացում։ Հավելյալ սրություն է ավելացնում է այն փաստը, որ Ադրբեջանը երկար ժամանակ եւ հետեւողականորեն շփվում է Իսրայելի հետ: Բաքվին իսրայելական զենքի մատակարարումները զգալի ներդրում ունեցան Ղարաբաղում 2020 եւ 2023 թվականներին նրա ռազմական հաջողություններում, եւ նույնիսկ Գազայի հատվածում նոր էսկալացիան չխախտեց այդ վեկտորը, չնայած իսրայելական պետության գործողություններին Թուրքիայի կողմից ծայրահեղ բացասական արձագանքին: Իրանի համար, որն այսօր իրեն դիրքավորում է որպես պաղեստինյան շահերի գլխավոր պաշտպաններից մեկը, Հարավային Կովկասն այս համատեքստում դառնում է այն ասպարեզը, որտեղ շարունակվում է նրա մրցակցությունը Իսրայելի եւ, անուղղակիորեն, ՆԱՏՕ-ի եւ ԱՄՆ-ի հետ։
2000-ականների կեսերին Անդրկովկասում Չինաստանի եւ Հնդկաստանի շահերի մասին քննարկումներն ավելի շատ ձեւական բնույթ ունեին։ Երկու եվրասիական հսկաները հետեւում էին տարածաշրջանին։ Բայց այսօր նրանց մասնակցությունը կովկասյան գործերին ավելի ու ավելի նկատելի է դառնում։ Չինաստանը Վրաստանի երեք խոշորագույն առեւտրային գործընկերներից մեկն է։ Չնայած Թբիլիսիի ռազմավարական փոխգործակցությանը ՆԱՏՕ-ի, ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի հետ, այս երկիրն առաջինն էր, որ ազատ առեւտրի համաձայնագիր ստորագրեց Չինաստանի հետ։ Հատուկ պետք է նշել նաեւ Թբիլիսիի որոշումը՝ միակողմանիորեն չեղարկել վիզային ռեժիմը Չինաստանի քաղաքացիների համար։ «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» հավակնոտ չինական նախագծի իրականացումը թելադրում է կովկասյան երկրների ներգրավվածությունը։ Միեւնույն ժամանակ, տարածաշրջանի երկրներն ի դեմս Պեկինի տեսնում խաղացողի, որը հեռանում է եւ՛ Մոսկվայից, եւ՛ առավել եւս՝ Վաշինգտոնից, այսինքն՝ հույս ունեն Չինաստանի քաղաքականության մեջ տեսնել երրորդ գիծ, որը թույլ է տալիս խուսափել «Սառը պատերազմ 2.0» երկընտրանքներից։
Աճում է նաեւ Հնդկաստանի ներգրավվածությունը կովկասյան հարցերում։ Ըստ տարբեր հաշվարկների՝ Դելիի եւ Երեւանի միջեւ զենքի եւ ռազմական տեխնիկայի գնման պայմանագրերի ընդհանուր ծավալը կազմում է մոտ 2 միլիարդ դոլար։ Դելին զգալի հետաքրքրություն ունի նաեւ Հյուսիս-Հարավ միջանցքի նկատմամբ, եւ այստեղ կապ է ստեղծվում Ռուսաստանի Դաշնության եւ Իրանի հետ, ինչը որոշակի վախեր է առաջացնում Արեւմուտքում։ Միեւնույն ժամանակ, տարածաշրջանի երկրներից հենց Ադրբեջանն է մնում Դելիի խոշորագույն առեւտրային գործընկերը։
Այսպիսով, կովկասյան տարածաշրջանը զգում է ոչ միայն «արեւմտականացման», այլեւ «արեւելականացման» ազդեցությունը։
Ինտեգրման դեֆիցիտը
Եթե փորձենք կովկասյան տարածաշրջանային անվտանգության համակարգը նկարագրել մեկ բանաձեւով կամ փոխաբերությամբ, մտքում առաջանում է գերակտիվ ու վատ կարգավորվող խաչմերուկի պատկերը: Մի կողմից մրցակցություն կա կարգավորողների միջեւ, եւ դա վերաբերում է ոչ միայն մեծ, այլեւ միջին եւ փոքր տերություններին։ Մյուս կողմից, շարժվող պետություններն իրենք են ձգտում հետեւել կանոնների այս կամ այն շարքին, որոնք չեն համապատասխանում ոչ անցյալ համաձայնություններին, ոչ էլ կարգավորողների մոտեցումներին: Եվ երբեմն նույնիսկ առանց ուղեւորների շահերը հաշվի առնելու։
Կովկասում առանցքային խնդիր է մնում տարածաշրջանային ինտեգրման բացակայությունը։ Անդրկովկասի երկրներն իրենք տարբեր կերպ էին գնահատում սեփական հեռանկարները։ Եվ եթե նույնիսկ ենթադրենք Բաքվի եւ Երեւանի միջեւ խաղաղության պայմանագրի արագացված ստորագրումը, փաստը, որ այն իրականում ձեռք է բերվելու ուժի դիրքերից, թողնում է բազմաթիվ հարցեր եւ դժվար երկընտրանքներ ապագայի համար։ Մինչդեռ կովկասյան գործերին արտաքին ակտիվ միջամտության արմատները (ինչպես Ռուսաստանից, այնպես էլ Արեւմուտքից եւ Արեւելքի երկրներից) ներտարածաշրջանային միասնության բացակայության հետեւանք են։ Եթե նույնիսկ ենթադրենք Հայաստանի դեպի Արեւմուտք շարժվելու հաջողությունը, դա չի վերացնում խնդիրը, քանի որ տեսանելի են Վրաստանի կոշտ արեւմտամետ ճշգրտման հետքերը։ Իսկ Ադրբեջանը մտադիր չէ ինտեգրվել որեւէ կառուցվածքային ինտեգրացիոն սխեմաներին՝ գերադասելով երկկողմ հարաբերություններն ու պրագմատիզմը արժեքներին։
Երկար տարիներ Կովկասի անվտանգության համատեքստում քննարկվել է «3+3» ձեւաչափը, սակայն այն գոյություն ունի առնվազն երկու տարբերակով՝ իրանական եւ թուրքական։ Եվ եթե առաջին տարբերակը կենտրոնացած է խիստ տարածաշրջանային դետերմինիզմի վրա (տարածաշրջանի երեք երկրներ գումարած երեք եվրասիական հսկա հարեւաններ), ապա երկրորդը, պաշտոնապես նույն բանն առաջարկելով, ավելի ճկուն է եւ հաշվի է առնում Թուրքիայի Հանրապետության բազմամակարդակ համագործակցությունը Արեւմուտքի հետ։ Ռուսաստանի համար բացառիկ տարածաշրջանային տարբերակը, հատկապես հաշվի առնելով 2014-2023 թվականների միտումները, ավելի շահավետ է թվում։ Բայց որքան էլ Անկարան, Մոսկվան եւ Թեհրանը ձգտեն պաշտպանվել արտաքին ազդեցությունից, դժվար թե կարողանան այն զսպել։ Եվ հարցը միայն ՆԱՏՕ-ն չէ: Չինաստանը եւ Հնդկաստանը հետաքրքրությամբ են նայում Կովկասին, եւ նրանք դեռ այստեղ չեն տեղակայել իրենց ռեսուրսները, համենայն դեպս՝ միջինասիական ձեւաչափով։ Դա դեռ առջեւում է, սակայն հաշվի առնել այս գործոնները, ինչպես նաեւ ՆԱՏՕ-ի ակտիվության աճը, պետք է արդեն այսօր։
Վերջին երեք տասնամյակում շատ է գրվել գլոբալիզացիայի մասին։ Ե՛վ դրական, եւ՛ բացասական երանգով։ Սակայն ընդհանուր տեսական սկզբունքները կովկասյան հող տեղափոխելով՝ ակնհայտ է դառնում. Բաքվի եւ Երեւանի, Թբիլիսիի եւ Սուխումիի խնդիրները այսօր անհանգստացնում են ոչ միայն երբեմնի ընդհանուր խորհրդային նախագծի կենտրոնին՝ Մոսկվային, այլեւ Փարիզին, Պեկինին, Վաշինգտոնին, Դելիին, Իսլամաբադին եւ Թել Ավիվին: Այս ամենը ավելի մեծ ճկունություն եւ ավելի մեծ ստեղծագործականություն կպահանջի տարածաշրջանում խաղի որոշակի կանոններ մշակելու առումով։ Եթե, իհարկե, վերջնական նպատակը խաղաղության ու կայունության ապահովումն է, այլ ոչ թե եվրասիական «բարութի տակառի» ստեղծումը։
Թարգմանությունը՝ Մարթա Սեմյոնովայի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
