Американың Конгресс вәкилләре 2 ел дәвамында коронавирус пандемиясе турында тикшерү уздырды һәм вирусның лабораториядә ясалуы ихтималлыгы турында доклад тәкъдим итте. Документта лабораториядә уйлап чыгарылу фаразын раслаучы 5 төп дәлил китерелә.
1. Вирусның табигый булмаган үзенчәлекләре
Доклад авторлары искәрткәнчә, COVID-19 вирусы биологик үзенчәлекләре белән табигатьтә булган вирусларга хас булмаган билгеләргә ия. Бу – аның ясалма рәвештә модификацияләнү ихтималлыгын күрсәтә.
2. Уханьдагы лаборатория һәм аның куркынычсызлыгы
Вирусология буенча алдынгы лаборатория урнашкан Ухань шәһәре – «SARS» вирусларын өйрәнү үзәге. Докладта лабораториядә биологик куркынычсызлык дәрәҗәсенең түбән булуы телгә алына. Мондый шартларда вирусның лабораториядән «чыгу» ихтималлыгы зур.
3. Авыруның бер кеше – бер чыганактан тарала башлавы
Документта COVID-19 очракларының бары тик бер генә чыганактан таралып киткәнлеге әйтелә. Әлеге факт табигый пандемияләр өчен гадәттән тыш хәл итеп кабул ителә, чөнки аларда гадәттә берничә чыганак була.
4. Гыйльми хезмәткәрләрнең авыруы
2019 елның көзендә Ухань вирусология институты хезмәткәрләре COVID-19 вирусына охшаган симптомнар белән авырый башлый. Бу вакытта әле вирус таралмаган була. Бу вакыйга вирусның лаборатория шартларында таралуын күрсәтүче тагын бер дәлил булып тора.
5. Табигый чыганакның расланмавы
Доклад авторлары табигый чыганак теориясе буенча дәлилләрнең җитмәвен ассызыклый. Документта коронавирусның лабораториядә ясалуы турында турыдан-туры дәлилләр юклыгы әйтелә. Әгәр вирусның табигый чыганагы булса, ул инде күптән расланган булыр иде.
Документта күрсәтелгән дәлилләр күпләр өчен лаборатория теориясен ныгытса да, Бөтендөнья сәламәтлек саклау оешмасы (ВОЗ) вирусның табигый чыганактан килеп чыгуын дәлилли. Әлегә кадәр бу мәсьәләгә бернинди дә ачыклык кертелмәде.
Коронавирус барлыкка килүгә үк, ул кеше кулы белән ясалган, дигән гипотеза барлыкка килгән иде. Әмма галимнәр, табиблар моның белән башта ук килешмәүләрен әйтте.
Татарстан табибы Илдус Лотфуллин, коронавирусның ясалма булмавын әйтеп, берничә дәлил китергән иде:
1. 2020 елның апрелендә «Nature» журналында басылган фәнни тикшеренүләр вирусның табигый килеп чыгышын дәлилли. Вирусның РНК структурасын өйрәнү нәтиҗәсендә, аның ясалма түгеллеге күренә, чөнки хәзерге технологияләр вирусны мондый катлаулы итеп ясарга мөмкинлек бирми.
2. 2002 һәм 2012 елларда, коронавируслар хайваннардан кешеләргә күчеп, яңа авырулар китереп чыгарган иде. Яңа коронавирус та ярканатлар һәм еланнар арасында таралган вирусларга охшаш. Ул, чыннан да, Ухань шәһәрендә кыргый хайваннарны ашау нәтиҗәсендә килеп чыккан булырга мөмкин. Мондый вирусның барлыкка килү ихтималы 2015 елда ук Америка һәм Кытайның танылган вирусологлары тарафыннан фаразланган.
3. Вирусларны ясалма рәвештә конструцияләү технологияләре бар, ләкин алар әле бик катлаулы структуралар булдыра алмый. Яңа коронавирусның РНК структурасы табигый юл белән барлыкка килгәнен күрсәтә: ул берничә йөз кисәктән тора, һәм мондый катлаулы структураны ясалма рәвештә булдыру хәзерге технологияләр белән мөмкин түгел. Гади мисал белән аңлатсак, без урманчы булмасак та, парк белән табигый урманны аера алабыз. Шулай ук вирусологлар да яңа вирусның табигый килеп чыкканын әйтә.
4. «Заговор теориясе» озак вакыт яшәп килә алмый. Бер кешене озак вакыт алдап була, яки күп кешене кыска вакытка, ләкин бөтен кешене дә озак вакыт алдап булмый. Әгәр вирус ясалма булса, бу хакыйкать озак яшеренеп тора алмас иде.
5. Моннан тыш, барлык илләр дә бу вирус аркасында зыян күрә. Бер генә ил дә моннан файда алмый, барысы да икътисади югалтулар кичерә. Шуңа күрә «заговор теорияләренә» ышанырга кирәкми.
Биология фәннәре докторы, Джордж Мейсон (АКШ) университеты профессоры Анча Баранова алай катгый ук фикердә түгел:
Вирус лабораториядә эшкәртелгән булырга мөмкин. Биологик экспериментлар вакытында очраклы рәвештә «иреккә» чыгарга мөмкин. Баранова табигый вирусларны өйрәнүнең күп илләрдә үткәрелүен билгеләп үтә. Россия галимнәре дә, коронавирус үрнәкләрен җыеп, пещераларда яшәүче ярканатларның авыруларын өйрәнә. Бу – эпидемиологик тикшеренүләрнең гадәти ысулы. Лабораторияләр бу үрнәкләрне озак саклап, кирәк вакытта кулланалар.
Анча Баранова фикере: «Вирусның лабораториядә ясалуы ихтимал, әмма моңа турыдан-туры дәлилләр юк». Галим фикеренчә, SARS-CoV-2 моңа кадәр табигатьтә булмаган характерда булуын әйтә. Әмма моны кеше ясаган дип әйтер өчен тулы дәлил түгел, ди ул – әйтик, СПИД китереп чыгара торган ВИЧ та табигатьтә үзлегеннән барлыкка килгән, чөнки ул чорда ген инженериясе әле куәт алмаган да була. «Әмма бит беркем дә, ВИЧ лабораториядә ясалган, дип әйтми!». Шуңа да Анча Баранова «уртача гипотеза» теориясен алга сөрә. Аның фикеренчә, лабораториядә табигатьтә барлыкка килгән вирус белән «эшләгәннәр». «Бу гипотеза минем өчен ышандырырлык булып яңгырый», – ди ул. Ягъни, табигатьтә барлыкка килгән вирусны «шомартып» җибәргәннәр. Шуңа да галимнәр аны ясалмадан аера да алмый.
COVID-19 – ул SARS-CoV-2 коронавирусы китереп чыгарган кискен респиратор авыру. Беренче очраклар 2019 елның декабрендә Кытайның Хубэй провинциясендәге Ухань шәһәрендә теркәлде. Вирус нигездә һава-тамчы юлы белән, ягъни йөткергәндә, төчкергәндә яки сөйләшкәндә һавага чыккан вак тамчылар аша күчә. Шулай ук вирус белән пычранган өслекләргә кагылып, аннары кулларны авызга, борынга яки күзләргә тидерү аша да йогарга мөмкин.
2023 елның июнь аена карата дөнья буенча 13 миллиардтан артык доза вакцина кулланылды, бу – вирусның таралуын киметү һәм авыруның авыр формаларыннан саклау өчен мөһим чара булды.
Авыруның таралышы һәм нәтиҗәләре:
Җир шары буенча: 2023 елның июнь аена карата дөнья күләмендә 760 миллионнан артык COVID-19 очрагы теркәлгән, шуларның 6,9 миллионы үлем белән тәмамланган. Чын саннарның тагын да югарырак булуы ихтимал. Россиядә: 2023 елның 1 маена кадәр Россиядә 22 855 451 расланган очрак һәм 398 336 үлем теркәлгән. Татарстанда 237 886 кеше коронавирус йоктырган, шуларның 2 010ы вафат булган. COVID-19 пандемиясе дөнья икътисадына зур зыян китерде. Халыкара Валюта фонды мәгълүматларына караганда, 2020 елда глобаль тулаем эчке продукт якынча 3,5%ка кимеде, бу – 2008-2009 еллардагы финанс кризисыннан соң иң зур төшү булды.
Пандемия нәтиҗәсендә күп кенә тармаклар, шул исәптән туризм, транспорт һәм хезмәт күрсәтү өлкәләре, зур зыян күрде. Миллионлаган кеше эшсез калды, ә күп кенә кече һәм урта бизнеслар ябылды. Халыкара хезмәт оешмасы мәгълүматларына караганда, 2020 елда эш сәгатьләренең гомуми югалтуы 8,8% тәшкил итте, бу – якынча 255 миллион тулы эш көне югалтуына тиң.
Шулай ук пандемия дәүләт бюджетларына да зур йөкләнеш китерде, чөнки күп кенә илләр сәламәтлек саклау чыгымнарын арттырырга һәм икътисадны стимуллаштыру чараларын кертергә мәҗбүр булдылар. Бу исә дәүләт бурычларының артуына һәм бюджет дефицитларының киңәюенә китерде.
Гомумән алганда, COVID-19 пандемиясе дөнья икътисадына триллионлаган долларлык зыян китерде.
Куркыныч дәрәҗәсе: COVID-19 төрле кешеләрдә төрлечә үтәргә мөмкин. Күпчелек очракта авыру җиңел яки уртача формада үтә һәм махсус дәвалау таләп итми. Ләкин кайбер кешеләрдә, бигрәк тә өлкән яшьтәгеләрдә һәм хроник авырулары булганнарда (йөрәк-кан тамырлары авырулары, диабет, хроник сулыш юллары авырулары, яман шеш һ.б.), авыру авыр формада үтеп, госпитализация һәм интенсив терапия таләп итәргә мөмкин. COVID-19 шулай ук үлемгә китерергә мөмкин. Үлем дәрәҗәсе якынча 1-2% тәшкил итә.
COVID-19 пандемиясе вакытында күп кенә мәшһүр шәхесләр дә вирус корбаны булды. Мәсәлән:
Луис Сепульведа (1949-2020): Чили язучысы һәм шагыйре, 2020 елның апрелендә COVID-19 нәтиҗәсендә вафат булды. Кен Шимура (1950-2020): Япон комик актеры, 2020 елның мартында коронавирус инфекциясеннән үлде. Ману Дибанго (1933-2020): Камерун саксофонисты һәм җырчысы, 2020 елның мартында COVID-19 аркасында вафат булды. Лю Чжимин (1957-2020): Ухань шәһәрендәге Вучан хастаханәсенең директоры, 2020 елның февралендә коронавирус инфекциясеннән үлде. Пласидо Доминго (1941 елда туган): Испан опера җырчысы, 2020 елның мартында COVID-19 белән авырды, әмма дәваланып чыкты.
Россиядәге мәшһүр шәхесләрдән:
ЛДПР җитәкчесе Владимир Жириновскийның үлем сәбәбе ковид дип әйтелмәсә дә, вафаты алдыннан коронавирусның авыр формасы белән чирләгәне билгеле.
Василий Лановой (29 гыйнвар 2021) – СССРның халык артисты, «Офицеры» һәм башка күп кенә фильмнарда төп рольләрне башкарган актер. Борис Грачевский (15 гыйнвар 2021) – «Ералаш» балалар юмористик журналының сәнгать җитәкчесе, режиссер. Владимир Коренев (2 гыйнвар 2021) – Россиянең халык артисты, «Человек-амфибия» фильмында Ихтиандр ролен башкарган актер. Борис Плотников (2 декабрь 2020) – Россиянең халык артисты, «Собачье сердце» фильмында доктор Борменталь ролен башкарган актер. Ваха Агаев (23 сентябрь 2020) – КПРФ партиясеннән Дәүләт Думасы депутаты. Анатолий Трушкин (10 июнь 2020) – юморист һәм сатирик язучы. Евгений Микрин (5 май 2020) – ракета-галәм корпорациясе «Энергия»нең генераль конструкторы, РАН әгъзасы. Роман Виктюк – Россиянең халык артисты, режиссер. Михаил Игнатьев – Чувашиянең элеккеге губернаторы. Иршат Фәхретдинов (22 октябрь) – Башкортстаннан Дәүләт Думасының элеккеге депутаты. Владимир Меньшов – Россиянең халык артисты, режиссер. Владимир Качан (7 май) – Россиянең халык артисты. Виталий Маргелов (22 март) – СВРның элеккеге җитәкчесе урынбасары, генерал-полковник. Людмила Лядова (10 март) – РСФСРның халык артисты, җырчы, пианистка һәм композитор. Николай Сморчков (6 март) – актер. Алексей Евсюков – Россиянең халык артисты, композитор. Николай Антошкин (17 гыйнвар) – Советлар Союзы Герое, генерал-полковник, Дәүләт Думасы депутаты. Борис Плотников (2 декабрь) – Россиянең халык артисты. Виктор Зимин (23 ноябрь) – Хакасиянең элеккеге башлыгы. Евгений Микрин (5 май) – ракета-галәм корпорациясе «Энергия»нең генераль конструкторы, РАН әгъзасы. Роман Виктюк – Россиянең халык артисты, режиссер. Михаил Игнатьев – Чувашиянең элеккеге губернаторы.
Коронавирус пандемиясе татарлар арасындагы күп кенә күренекле шәхесләрнең дә гомерен өзде. Менә аларның кайберләре:
Зимфира Гыйльметдинова – Казан башкарма комитетының милли эшләр бүлеге җитәкчесе. Илдар Гыйләҗев – Ленинград өлкәсенең Выборг районы башлыгы. 57 яшендә вафат булды. Фәнил Мәҗитов – Башкортстан буенча Гадәттән тыш хәлләр министрының элеккеге урынбасары. 57 яшендә вафат булды. Зөлфия Шиһабетдинова – «ТАИФ» АҖ Производство-коммерция идарәсенең тышкы икътисади эшчәнлеге хезмәте җитәкчесе. Рөстәм Шадрин – Чаллыда «Альянсжилсервис» идарәче компания җитәкчесе. Җәмил Сафиуллин – язучы, җәмәгать эшлеклесе Фәүзия Бәйрәмованың ире. Равил Хәйруллин – Татарстан көрәш федерациясенең башкарма директоры, Балык бистәсе районының элеккеге башлыгы. 67 яшендә вафат булды. Фәндәс Сафиуллин – Россия Дәүләт Думасы һәм Татарстан Дәүләт Советының элеккеге депутаты, публицист. 85 яшендә вафат булды. Гөлнур Әхмәдуллина-Архипова – шагыйрә, мөгаллимә. Өлфәт Мостафин – Уфа мэры. Гөлнара Вәлиева – Уфа вице-мэры. Илдус Якупов – композитор, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе. 86 яшендә вафат булды. Фәйрүзә Мөслимова – язучы, шагыйрә. 67 яшендә вафат булды. Ильяс Галимов – көрәшче. Әбрәк Әюпов – РФ Хәрби-һава көчләренең кораллану буенча элеккеге баш командующие урынбасары, техник фәннәр докторы, генерал-полковник. 84 яшендә вафат булды. Рәшит Әхмәтов – журналист, «Звезда Поволжья» газетасы баш мөхәррире. Фәрит Гыйбатдинов – Татарстанның һәм Чувашиянең атказанган мәдәният хезмәткәре, Чувашия татар милли-мәдәни мохтарияте җитәкчесе. Нурия Вәлиева – «Татнефть»нең матбугат секретаре.
Озак еллар Мөслим район хастаханәсендә эшләгән табиб-педиатр, неонатолог Нассер Гассан Назим да коронавирустан вафат булды.
Коронавирус инфекциясе дөньяда киң таралып, күпме гомерләрне өзде һәм күпме якыннарны ятим калдырды. Бу авыруның нәтиҗәләре бик күп кешеләрнең тормышларын үзгәртте, аларның сәламәтлеге дә, психик халәте дә шактый авырлыклар кичерде. Коронавирус пандемиясе чыннан да зур сынау булып чыкты – икътисади кыенлыклар, ялгызлык, якыннарыңның авыруы яки вафаты. Шуңа күрә бүген безгә барыбызга да игътибарлы булу, үзебезне һәм якыннарыбызны саклау кирәк.
Аллаһ безне бу афәтләрдән сакласын, алга таба безне, якыннарыбызны мондый казалар читләтеп үтсен. Әгәр дә без үзебезне, якыннарыбызны һәм милләтебезне сакламасак, башка беркем дә безне саклый алмас. Үзара ярдәмләшеп, бер-беребезне яхшы сүзләр һәм гамәлләр белән ярдәм итешеп яшик. Авырулар булмый тормас, әмма узгынчы булсын. Үзебезне һәм якыннарыбызны саклап, дөрес итеп яшик, милләттәшләр. Авырлыклар килгәндә дә, күңелне төшермик, кардәшләр, һәрвакыт алга барак, авырлыкларны бергәләп җиңеп, сәламәтлектә, тынычлыкта, иминлектә яшик.
Изге теләкләр белән, Аллаһның ярдәмендә, без бер-беребезгә ярдәмләшеп, бу кыенлыкларны да уздырып, яңа тормышка юл ачарбыз!
