19 июль кичендә Казан үзәгендә бушлай әдәби экскурсия үткәрелде. «1930 елларның әдәби Казаны» сәяхәтен Бөтендөнья татар яшьләре форумының «Ачык университет» проекты Татарстан Милли музее һәм «Татар китабы йорты» белән берлектә үткәрде. Экскурсияне «Татар китабы йорты» мөдире Айдар Шәйхин алып барды.
Экскурсиягә килүчеләр Галимҗан Ибраһимов, Шамил Усманов, Фәхри Әсгать, Һади Такташ, Муса Җәлил, Гомәр Гали, Кави Нәҗми, Абдулла Алиш, Ибраһим Гази, Габдулла Тукай, Шәриф Камал яшәгән яки эшләгән биналар белән танышты.
Сәяхәт Кремль урамында урнашкан Ленин һәйкәле янында башланды. Монда университетның татар язучылары белән бәйләнеше турында сөйләнде, университетта әдәбият түгәрәге оешканы әйтелде. Каршыдагы бинаның Фәхри Әсгать белән бәйләнеше, аны белүчеләр бик аз булуы, тик ул да кыска гына гомере эчендә әдәбиятка зур өлеш керткәне турында сөйләнде.
Аннан соң каршыдагы «УНИКС» мәдәният-спорт комплексының Һади Такташка бәйле тарихы турында да әйтелде. «УНИКС» бинасы да – безнең әдәбият өчен мөһим бина, чөнки ул бина төзелгәндә, Такташ яшәгән йорт сүтеп ташланган, университет «УНИКС» бинасының бер почмагында Такташка багышланган я мемориаль бүлмә ачарга, я һичьюгы такта куярга вәгъдә биргән, тик анда бернинди бүлмә дә ачылмый, такта да куелмый», – дип сөйләде Айдар Шәйхин.
Шуннан соң без Черек күлгә таба бардык, Гомәр Гали яшәгән бина белән таныштык. «Гомәр Гали – Казанда татар язучыларын туплаган, оештырган, аларга әдәби хәрәкәттә үсәргә ярдәм иткән кешеләрнең берсе. Аның хикәяләре дә бар, ләкин ул әдәбиятта тәнкыйтьче буларак билгеле. Гомәр Галине татар әдәбиятының премьер-министры дип тә йөрткәннәр», – дип мәгълүмат бирде экскурсия алып баручы. Аның кулга алынуы, лагерьга эләгүе, кире Казанга кайтуы һәм сөргенгә җибәрелүе турында сөйләде.
Гали Гомәр яшәгән йортның күршесендә урнашкан Мергасов йорты янында тукталдык. Анда озак еллар Кави Нәҗми яшәгән. Кави Нәҗми – Язучылар союзының беренче рәисе. Шушы ук йортта, Кави Нәҗми күршесе булып, Абдулла Алиш яшәгән, соңрак бу йортта Ибраһим Гази дә яшәп алган.
Алга таба Кремль урамындагы 21нче йортка таба юнәлдек, хәзерге вакытта анда «Түбәтәй» кафесы урнашкан. «Хәзер «Татмедиа»да бара торган процесслар элек шушында булган», – дип аңлатты Айдар Шәйхин. Аның сүзләренчә, бу – татар язучылары күпләп җыелып утырган бина, анда берничә редакция урнашкан, җыелышлар узган, нәшрият тә булып алган.
Экскурсия Кремль урамыннан Муса Җәлил урамына таба дәвам итте. Анда без хәзерге вакытта реконструкцияләнә торган бина каршысында тукталдык, ул йортта Кәрим Тинчурин яшәгәне турында сөйләнде.
Аннан соң Бауман урамына таба юл тоттык. Айдар Шәйхин бу урамда элек тә тормыш кайнап торганын һәм, шулай ук, монда да татар әдәбияты өчен әһәмиятле урыннар булганын әйтте. Экскурсион төркем «Ногай» отеле каршында тукталды. Ул бинада элек Матбугат йорты, Язучылар союзы идарәсе, Тукай клубы, Камил Якупов исемендәге типография дә булган. Хәзерге вакытта «Ногай» кунакханәсендә Тукай клубы булган урын зал буларак сакланганы, кунакханәдә Муса Җәлилнең эш өстәлен күрергә мөмкин булганы, аның һәр катында татар әдәбиятына багышланган экспозицияләр барлыгы турында да әйтелде. Шулай ук бина китап белән элемтәсен югалтмаска тырыша, монда хәзерге вакытта Китап клубы форматында оештырылган ресторан эшли.
Экскурсия азагы Островский урамында булды. Монда Яшь тамашачылар театры бинасы элек Татар мәдәнияте йорты булуы, анда Камал театрының беренче сезоны үтүе һәм Һади Такташ белән хушлашу мәрасиме оештырылуы турында сөйләнде. Шулай ук аның каршысындагы Габдулла Тукайның соңгы көннәре үткән бина белән дә таныштык.
«1930 елларның әдәби Казаны» сәяхәте Шәриф Камал яшәгән йортта тәмамланды. Хәзерге вакытта әлеге бинада Шәриф Камал музее һәм «Татар китабы йорты» үз эшчәнлеген алып бара.
Әдәби сәяхәт тәмамланганнан соң, Айдар Шәйхиннан әлеге маршрут турында сораштым.
Конкрет бу маршрут буенча экскурсия, ягъни Ленин һәйкәленнән башлап, беренче тапкыр үткәрелде, ләкин бу – безнең Шәриф Камал музееның «Әдәби Казан» дигән җәяүле экскурсиясе, ул 2021 елдан бирле гамәлдә. Без аны вакыт-вакыт гаризалар буенча үткәрәбез, гадәттә, безнең маршрут, киресенчә, «Татар китабы йорты»нда башлана һәм без анда Матбугат йортын, Казан университеты ишегалдында университет типографиясе урнашкан биналарны карыйбыз, анда күбрәк китап басу тарихы турында сөйлибез. Бүген исә, без шушы экскурсиянең 30нчы елларга багышланган бер өлешен күрдек. Экскурсия бөтенләй үк беренче түгел, ләкин «Ачык университет» кысаларында без аны бераз уникальрәк итәргә тырыштык, – дип аңлатты Айдар Шәйхин.
Ул маршрутка тагын нинди локацияләр өстәп булганы турында да сөйләде.
Безнең маршрутлар күп була ала. Хәтта Шәриф Камал белән бәйле аерым биналар да географик яктан киң, аның Казанда яшәгән беренче йорты, ул эшләгән биналар, Тинчурин театры бинасы, шәһәрнең ул өлешендә безнең татар язучылары, композиторлары, артистлары, режиссерлары белән бәйле локацияләр бар. Бүген экскурсия барышында аңлашылды: Җәлил буенча аерым җәяүле экскурсия кирәк, чөнки нокталар бик күп һәм барысы да кызыклы. Димәк, эшләргә, сөйләргә урыннар бик күп, әгәр дә безнең әдәбият сәнгате, аның тарихы белән кызыксынучылар булса, Шәриф Камал музее, «Татар китабы йорты» андый экскурсияләрне тәкъдим итәргә әзер.
Гадәттә китап, матбугат тарихы буенча экскурсияне өлкән фәнни хезмәткәр Гөлназ Җиһангирова үткәрә, гомумән, Милли музей системасына кергән филиаллар белән экскурсияләр үткәрәбез. Казанда әдәбият тарихы белән бәйле нокталар бик күп, без дәреслектән әсәр укыганда, журналдан, газетадан укып белгән кешеләр бит кайчандыр Казанда атлап йөргәннәр. Алар белән бәйле урыннарны барып күргәч, миңа калса, тарихка карата мөнәсәбәтебез үзгәрәдер, ул җанлана, якыная, ул кешеләр синең өчен кадерле кешегә әйләнә, – дип сөйләде Айдар Шәйхин.
Ә татар әдәбияты тарихы белән кызыксынучылар бар. Шундыйларның берсе Надир Сафиуллин. Аны «Татар китабы йорты»нда узган чараларда күргән бар иде, бүгенге экскурсиядә дә күрештек. Мәскәү өлкәсендәге Электросталь шәһәрендә туып, гомер буе инженер-конструктор булып эшләгән Надир абый хәзерге вакытта татар әдәбияты белән мавыга башлавы турында сөйләде. «Әсәрләр дә укыйм, экскурсияләргә дә йөрим, «Татар китабы йорты»на да мөмкин булган вакытта даими рәвештә киләм», – диде ул. Әлеге экскурсиядән үзе өчен бик күп яңа мәгълүмат туплаганы турында да әйтте.
«Ачык университет»ның Казан буйлап сәяхәтләренә төрле буын вәкилләре җыела. Татар телендә шәһәребезнең тарихи урыннары турында тыңларга теләүчеләр бар.
