Төркиләрнең беренче искә алынуы Каспий буендагы Идел бассейнында булса да, чынлыкта төрки каганатлар моңа кадәр дә булган. Беренче төрки каганатның 552 елда барлыкка килгәнен беләбез. Чынлыкта, Төрки каганат көнбатышка киткән, һәм бу мөстәкыйль дәүләтләр формалашканчы, хазарлар да, аварлар да, болгарлар да менә шушы төркиләргә буйсынган.
Алар зур көчкә ия булганнар, көньяк территорияләр белән дә, Кытай белән тыгыз элемтәдә торганнар. Әмма төрки каганатларның гомере озын булмаган. Аларның йогынтысы азайганнан соң, Евразиянең көнбатыш территориясендә берничә дәүләт формалашкан – Авар каганатасы, Бөек Болгар иле, Хазар каганатасы. Шушы төркемнәр составында Идел буе Болгар дәүләтенә кергән кайбер этник элементларны күрә алабыз.
Дамир Исхаков: «Һуннар – татар халкы тарихының бер өлеше»
Бу территорияләрнең этник составы төрле булуын бик яхшы аңларга кирәк. Шунысын да әйтергә кирәк, индоевропалылар да бу кангломерат төркемнәр составына кергәннәр. Бу яктан аеруча мөһим булган нәрсә – Кара диңгез буендагы, аннары Дон бассейны территорияләрендә булган болгарлар хәзәрләр составына таркалган халык буларак кергәннәр. Алар Кавказ алды территорияләрендә башка төркемнәр белән элемтәдә булганнар.
Мин бу территорияләрдә аланнарның булулары турында сөйли башладым. Бу – сарматлардан ук килгән индоевропалылар. Монда шулай ук индоевропалылар белән бәйләнешле башка төркемнәр дә булган. Мәсәлән, Бирзилия – «Барс иле». Алар, мөгаен, тагын да борынгырак индоевропалылар белән бәйле булгандыр. Алар хәзәрләр, болгарлар белән бик тыгыз элемтәдә булганнар. Кавказ алды территориясендә һуннар иле булуы, шулай ук башка чыгышлы башка төркемнәр булуы билгеле. Монда савирлар да яшәгән. Мин әйткәнчә, алар угырлар белән бәйле булган. Төрле төркемнәр бер-берсе белән аралашканга күрә, алар этник яктан якыная башлаганнар. Ләкин чынлыкта төп төркем төрки булган.
Монда төрки телләр өстенлек итә. Калган төркемнәр, Кара диңгез буеннан, Төньяк Кавказдан читтә калганнардан тыш, бераз ассимиляцияләнгәннәр. Төркиләр өстенлек иткән, Идел буенда Урал буе зонасында башка этник төркемнәр булган, аерым алганда венгрларның ата-бабалары. Алар соңыннан көнбатыш юнәлештә киткәннәр. Юлда, әлбәттә, башка төрки һәм индоевропа төркемнәре белән элемтәгә кергәннәр.
Алга таба без бу төрле этник кушылуларның эзләрен күрербез. Шул исәптән татарларның борынгы әби-бабаларын да. Шуны истә тотарга кирәк, хәзерге татарлар тел ягыннан кыпчак телләре вәкилләренә карый. Ләкин монда субстрат рәвешендә болгар теленең эзе дә бар.
Хәзер мин озаклап мисаллар китереп тормыйм, әмма хәзерге татар телендә булган заманча топонимнар моны ачык күрсәтә. Мәсәлән, «Урумширмә», «Яуширмә», «Караширмә» топонимнарында нәкъ менә «ширмә» сүзе төрки телдә «чишмә» дигәнне аңлата. Бу болгарлардан калган «р-теле» күрсәткече. Без «р-телле» һәм «з-телле» төркиләрнең үзара бәйләнеше озак дәвам иткән. Дөресрәге, Көнбатыш Евразия территориясендә һәм көнчыгышка таба һуннардан калган төркемнәрне барлаган чорга кадәр дәвам иткән, дип әйтә алабыз. Ул вакытка, мөгаен, «р-телле» төркемнәр инде булмагандыр. Алар барысы да көнбатышка таба хәрәкәт иткән. Шуңа күрә без «з-телле» төркемнәрнең көчәюен һәм йогынтысын күрәбез.
Нәтиҗә ясап, шуны әйтергә телим: көнбатышка күчеп китү белән бәйле беренче чор мәҗүси чор булган. Төп төркем тәңречелек динен тотканнар. Әлегә дөнья диннәре көнбатышка киткән бу төркиләр арасында киң таралган булмаган. Шуннан соң гына без исламның йогынтысын, кайбер районнарда буддизмның әкренләп көчәюен күрә алабыз. Ләкин бу соңрак булган.
Көнбатышта төркиләрнең формалашуының беренче этабы аларның мәҗүсилеге һәм һуннар белән турыдан-туры бәйләнешле төрки төркемнәрнең хакимлеге белән бәйле булган.
Мин тыңлаучылар өчен махсус шуны әйтергә тиеш: көнбатыш төрки төркемнәр формалашу проблемасы гади түгел. Күпчелек галимнәр бу көнбатыш төрки төркем халыкларның бөек күченү процессында анда үтеп кергән дип саный. Ләкин чынлыкта кайбер чыганаклар төркиләрнең иртәрәк барлыкка килүе мөмкин дип санарга мөмкинлек бирә. Ул вакытта төркиләрнең исеме булмаган. Һәм алар төгәлрәк исемнәр белән аталып йөртелгәннәр. Аларны һуннар белән генә бәйләп карау дөрес түгел.
Көнбатышка таба киткән индоевропалылар белән «борынгырак төркиләр» дә хәрәкәт итә алган. Алар сарматлар составында булырга мөмкин яки башка индоевропа төркемнәре составында. Без һуннар белән бәйләгән төркиләрне формалаштыру катлаулырак булган. Мин шумьярлар арасында төркиләр булган дигән фикерне якламыйм. Мин андый караш тарафдары түгел. Ләкин бу темага аерым эшләр бар, бераз өйрәнчегрәк хезмәтләр булса да. Ләкин төркиләр булганнар, һәм алар Азиягә дә үтеп керә алганнар. Ләкин ул вакытта алар әле бик көчле булмаган, нигездә индоевропа төркемнәре белән барганнар дип саныйм. Ләкин шулай да без бу беренче төркиләрнең булуын инкарь итә алмыйбыз.
Без Евразиянең көнбатышына киткән төркиләр турында белдек. Ләкин төркиләрнең көчле төркеме көнчыгышта – Үзәк Азиядә кала. Менә без аларга игътибарыбызны тупларга тиеш. Бу төркиләрнең көнчыгыш төркеме төрле төрки дәүләтләр, каганатлар һәм соңрак кыпчак дәүләтен барлыкка китергән. Алар составында шулай ук татар халкының булачак этник компонентлары да булган.
