Ҳинд аскарлари Хитой даъвогарлик қиладиган Аруначал-Прадеш штатидаги Таванг яқинида, 2003 йил 31 октябрь Фото: Getty Images Жанговар ҳаракатлар 60 йил аввал кузнинг эрта тонгида бошланди. 1962 йил 23 октябрь куни Хитой аскарлари Ҳиндистон шимоли-шарқидаги кенг Ҳимолай минтақасига, Хитой ва Бутан билан чегарадош бўлган Шимоли-шарқий чегара агентлигига кириб, шиддатли равишда артиллериядан ўт очди. Бугун эса у ерда Ҳиндистоннинг бир миллион аҳолига эга Аруначал-Прадеш штати жойлашган, Хитой эса ҳамон уни ўз ҳудуди деб даъво қилмоқда, икки томон ўртасида бир йилдан кўпроқ вақт давом этган сўнгги тўқнашув айнан шу ерда бўлиб ўтган. «Портлашлар натижасида осмон ёришиб кетарди ва тоғларда акс-садо берарди», — деганди Ҳиндистон армияси ҳарбий хизматчиси швециялик журналист ва «Хитойнинг Ҳиндистондаги уруши: дунё томидаги тўқнашув йўли» китоби муаллифи Бертил Линтнерга. Хитой аскарлари 17 нафар ҳинд аскарини ўлдириб ва яна 13 кишини асирга олиб, Ҳиндистон позициясини эгаллаб олди. Ғафлатда қолган ва яхши қуролланмаган ҳинд қўшинлари томонидан бироз қаршиликка учрагач, улар яна олға силжиди. Эртаси куни улар шу ерга яқин водийда жойлашган Таванг шаҳрини қўлга киритди. Хитойликлар жанубга қараб силжиди. Ноябрь ўрталарига келиб, улар Бомдила шаҳарчасигача етиб келди, у эса Ҳиндистонда гуллаб-яшнаётган чой боғлари, нефть конлари ва жут (каноп) плантациялари жойлашган Ассамдан бор-йўғи 250 км масофада эди. Кейин эса, 21 ноябрь куни хитойликлар ўт очишни тўхтатиш ҳақида эълон қилди ҳамда икки томон ўртасида Ҳақиқий назорат чизиғи деб аталувчи ва Британия назорати остидаги Ҳиндистон томонидан тузилган хариталарда белгилаб қўйилган чегарадан 20 км шимолга чекинди. Ҳинд офицерлари Ҳиндистон-Хитой чегарасидаги тўқнашувлар чоғида Ҳиндистон шимолидаги Ладакх туманида қалъалардан бирини эгалламоқда, 1962 йил ноябрь Фото: Getty Images «Уруш тугаганди. Бир неча ҳафтадан кейин Хитой миллий озодлик армияси аскарлари тоғларнинг Хитой томонидан назорат қилинувчи қисмига ўтди», — дея қайд этади Линтнер. Ҳиндистонликлар 1383 нафар аскар ҳалок бўлиб, қарийб 1700 киши бедарак йўқолганини маълум қилди. Хитой томонига кўра, ҳиндларнинг талафоти қарийб 4900 нафар қурбон ва яна 3968 нафар тириклайин асирга тушганлардан иборат бўлган. Ҳиндистонлик мудофаа таҳлилчиси ва янги «Ҳиндистон-Хитой чегарасини тушуниш» китоби муаллифи Манож Жоши айтишича, хитойликларнинг нима сабабдан чекингани номаълум. «Бу уларнинг таъминот линияси кенгайтирилгани туфайлимиди? Ёки улар АҚШ аралашувидан қўрқдими? Ё бўлмаса, улар ўзларининг шарқий чегара ҳудудлари бўйича даъволарига амин эмасмиди?» — деган саволларни кўтаради у. Баҳсли Хитой-Ҳиндистон чегараси учта ҳудудга бўлинган: Ладакха атрофидаги ғарбий сектор; Ҳиндистоннинг Химачал-Прадеш ва Уттаракханд штатлари ва Тибет ўртасидаги чегаралардан иборат ўрта сектор; Аруначал-Прадешдаги чегарани ўз ичига олувчи шарқий сектор. Экспертлар айтишича, бу ҳақиқатан ҳам «мавҳум чизиқ» — ҳиндистонликлар уни 3488 км деб ҳисобласа, хитойликлар 2000 километрдан ошишини айтади, холос. Ҳиндистон чегаранинг ғарбий қисмида Хитой назорати остида бўлган Швейцария катталигидаги Аксай-Чин платосига даъвогарлик қилади. Хитойнинг эса Аруначал-Прадешга нисбатан даъвоси бор. Ҳинд аскарлари Аруначал-Прадешдаги чегара яқинида артиллерия қуроллари билан Фото: Getty Images Ҳиндистон маълумотларига кўра, узунлиги 1126 км бўлган ва Хитой томонидан ҳеч қачон тан олинмаган, Аруначал-Прадешдаги шарқий чегара МакМехон чизиғи орқали шаклланган. У 1914 йилда Ҳиндистон ташқи ишлар вазири бўлган британиялик Генри МакМехон шарафига номланган. Осиёнинг энг йирик икки мамлакати ва ядро қуролига эга қўшнилар дунёда энг узоқ давом этган чегара баҳсларидан бири доирасида тўқнашувларни тўхтатиш ҳақида битим тузди. Иккала томон ҳам асосан тинчликни сақлаб турди, бироқ доимий равишда бир-бирини сулҳни бузишда ва бостириб киришда айблади. Аммо Хитой Аруначал-Прадешга нисбатан даъволаридан воз кечмади ва ҳалигача ҳудуднинг катта қисмини «Жанубий Тибет» деб атайди. Ўтган йили Хитой Фуқаролик ишлари вазирлиги баҳсли ҳудуддаги бир нечта жойларни қайта номлади, давлат ОАВлари эса Хитойнинг ҳудудий даъволари «тарихий ва маъмурий асосга эга экани» ҳақида ёзди. Ҳиндистон ва Хитой харитаси Баъзи таҳлилчилар айтишича, Пекин Аруначал-Прадешда Ҳиндистон билан чегара битими имкониятини кўрмоқда, гўёки, бу келишувга мувофиқ, Дели 1950 йиллардан буён босиб олинган ва фойдали қазилмаларга бой бўлган стратегик жойлашувга эга музли чўл — Аксай-Чин устидан Хитой суверенитетини тан олиши, Пекин эса бунга жавобан Ҳиндистоннинг Аруначал-Прадеш устидан суверенитетини тан олиши керак бўлади. Аммо Буюк Британиядаги Бирмингем университетидан доктор Церинг Топгял каби экспертлар вазият энди бундай эмас, деб ҳисоблайди. «Хитойнинг Тибет устидан назорат бўйича ишончи комиллиги ҳамда Аруначал-Прадеш ва Аксай-Чин билан айирбошлашга даъват ўртасида боғлиқлик бўлиши мумкин. Энди менинг фикримча, Хитой чегара баҳсига фақат ҳудудий ютуқлар ёки маҳаллий даражадаги йўқотишлар нуқтаи назаридан эмас, балки кенг миллий ва ташқи сиёсий манфаатларни ҳисобга олган ҳолда ёндашмоқда», — деди доктор Топгял. Илгари тўғридан-тўғри Деҳли томонидан бошқарилган Аруначал-Прадеш 1987 йилда штатга айланди. Шунингдек, ўтган йиллар ичида Ҳиндистон чегара бўйлаб мудофаа ва инфратузилмани кучайтирди ҳамда унга яқин ҳудудларда қишлоқлар барпо этмоқда. Ҳиндистон етакчиларининг Аруначал-Прадешга ташрифлари Пекиннинг ғазабига сабаб бўлди. 2008 йилда собиқ бош вазир Манмохан Сингх штатга келиб, йўллар қурилиши бўйича бир қатор лойиҳаларни эълон қилганида Хитой расман норозилик билдирди. Шунингдек, Пекин Осиё тараққиёт банки ушбу давлатга ажратган кредитга ҳам қарши чиқиб, базалари шу ҳудудда жойлашган ҳинд ҳарбий мансабдорлари ва офицерларига визалар беришни рад этди. 2014 йилда бош вазир Нарендра Моди 2000 километрлик янги йўлларни қуриш ҳамда Аруначал-Прадешнинг олис ва ташландиқ туманларини ривожлантириш режасини эълон қилди. «Биз муносабатларни бузиш учун ҳеч нарса қилаётганимиз йўқ. Бу Хитойга нисбатан чақириқ ёки у билан рақобат нуқтаи назаридан эмас, балки ўз ҳудудимизни ҳимоя қилиш нуқтаи назаридандир», — деганди ўшанда асли шу штатдан келиб чиққан федерал вазир Кирен Рижижу. Хитойнинг нуқтаи назаридан олиб қараганда, Ҳиндистоннинг орзу-ҳавасларини тийиб туриш ва унинг хатти-ҳаракатларини, масалан, АҚШ билан ўсиб бораётган алоқаларини тартибга солиш воситаси сифатида Ҳиндистон билан чегара баҳсини, шу жумладан, Аруначал-Прадешга нисбатан даъвони сақлаб туриш стратегик маънога эга бўлиши мумкин, дейди доктор Церинг. «Хитойнинг барча қўшнилари билан чегара баҳслари ичида нега фақат Ҳиндистон билан баҳс очиқ бўлиб қолмоқда?» — деган масалани кўтаради у. Экспертлар сўзларига кўра, сўнгги тўқнашув юз берган Янцзи кам аҳоли яшайдиган ҳудуд бўлиб, Хитой томонидаги қишлоқдан атиги 5 км узоқликда жойлашган. У баҳсли чегара бўйлаб жойлашган ва иккала томон ҳам даъвогарлик қилаётган 12 та ёки ундан ҳам кўпроқ ҳудудлардан биридир. «Шарқий чегара, афтидан, яна кескинлашмоқда, — дейди Жоши. — Аммо бу мутлақо ҳайратланарли ҳолат эмас». ___________________ 9 декабрь куни Ҳиндистоннинг Аруначал-Прадеш штати ғарбидаги Таванг округида Ҳақиқий назорат чизиғи бўйлаб ҳинд ва хитой ҳарбийлари ўртасида тўқнашув бўлиб ўтгани хабар берилганди. ANI агентлиги манбаларига кўра, иккала томондан ҳам бир неча ҳарбий хизматчи енгил жароҳатланган. Шундан кейин Ҳиндистон ва Хитой кучлари чегарадан олиб кетилган. Кейинроқ Ҳиндистон мудофаа вазири Ражнатх Сингх маълум қилишича, 9 декабрь куни Ҳиндистон ўз ҳудудига Хитой ҳарбийлари кириб келишининг олдини олган. «Хитой ва ҳинд қўшинлари ўртасида қўл жанги бўлиб ўтди. Ҳиндистон қўшинлари Хитой халқ озодлик армияси қўшинларининг ҳудудимизга киришига йўл қўймади», — деди у.
