Günbatar metbugaty Hytaý bilen bolýan kyn gatnaşyklaryň fonunda, Türkiýäniň we Gazagystanyň syýasatyndaky bolup biläýjek üýtgeşmelere ünsi çekýärler. Hytaýyň Sinjiang sebitinde dowam edýän repressiýalardan gaçýanlar şeýle özgerişlikden howatyr edýärler. Sebäbi bu iki ýurduň ykdysady hem beýleki bähbitleriň sebitdäki türki dilli musulman etnik toparlaryny goramak isleginden has ýokary bolmagyndan gorkýarlar.
GAZAGYSTANDA «AKTIWLIGIŇ ÝOK EDILMEGI»
Iňlis dilindäki Eurasianet.org web sahypasynda çykan “Şowsuz başlangyçdan soň Gazagystan Sinjiang bilen baglanyşykly aktiwligi ýok edýär” atly makalada, bu ýurtda “täze bir üýtgeşmäniň” ýüze çykýandygy aýdylýar.
Eurasianetiň habarynda aýdylyşyna görä, Hytaýyň repressiýa çärelerinden gaçyp, bikanun ýagdaýda Gazagystana gelen etniki gazaklar bu döwletiň “güýçli gündogar goňşusyny kemsitmekden gorkmagyndan” howatyr edip başladylar. Şoňa görä, geçen ýylyň güýzünde Kaýşa Akan bilen Murager Alimuly üçin, Gazagystandan wagtlaýyn başpena alyp bilmegi "ýakymly sowgat bolupdy” diýip, neşir ýazýar. Ýöne Nur-Sultanyň hytaý baradaky syýasaty üýtgeýäne meňzeýär.
Munuň subutnamasy hökmünde ol neşir ýanwar aýynda Akana we Alimula garşy edilen hüjümleri, şeýle hem "Sinjiang meselesi bilen iş salyşýan aktiwistlere döwlet tarapyndan edilýän basyşy" mysal getirýär.
Murager Alimuly 21-nji ýanwarda Nur-Sultan şäherinde pyçakly hüjüme duçar boldy. Şol gün agşam Almatyda Akana hem hüjüm edildi. Netijede, onuň ýüzünde hem kellesinde ýara yzlary galdy. Kaýşa Akan polisiýa arz etmäge baranda, oňa "onuň öz-özüne şikes eden bolmagy mümkin" diýdiler. Akan bilen Alimulynyň aklawçysy Şinkuat Baýzanow «Polisiýa olaryň [halkara duýgudaşlygyny] gazanyp, Şweýsariýa gitmek isleýän bolmagy mümkin diýipdi» diýip, Eurasianet.org neşirine aýtdy.
Aklawçy Baýžanow hüjümleriň "syýasy maksatly" bolandygyna we "duýduryş" üçin edilendigine ynanýar, sebäbi jenaýatçylaryň "hiç biri ele salynmady ýa-da talamak maksady bilen hüjüm edilmändi" diýýär.
Beýle çäre owal başda Sinjiangdaky etniki gazaklaryň hukuklaryny goramak boýunça döredilen «Atažurt» toparyny esaslandyryjysy Serikžan Bilaşyň yzarlanmagyndan başlandy. Ol ahyrky netijede ýurtdan gaçyp çykdy.
Soňky döwürde Sinjiangda ýakynlarynyň boşadylmagyny üpjün etmek we olar hakda maglumat almak isleýän adamlar tussag edildi. Şolardan biri Gazagystanyň raýatlygyny alan Baýbolat Kunbolat. Ol soňky üç hepdäniň dowamynda Almatydaky Hytaý konsullygynyň öňünde ýitirim bolan ýa-da Sinjiang türmesine iberilen dogany üçin, piketlere gatnaşdy.
Baýbolat kiçi dogany Baýmuradyň türmeden boşadylmagyny isleýär. Ol Sinjiangda "Onlaýn habarlary arkaly jynsy taýdan ýigrenji öjükdirmekde" aýyplanyp, 10 ýyl azatlykdan mahrum edilipdir. Piketlerden soň Baýbolat "parahatçylykly ýygnaklaryň tertibini bozandygy" üçin, 10 gün tussag astyna alyndy. Soňra olaryň ejesi diplomatik edaranyň öňünde garşy duruş çäresine çykdy we iki oglunyň hem gözenegiň aňyrsyndadygyny: biriniň Hytaýda, beýlekisiniň Gazagystanda oturanyny aýtdy.
Eurasianet.org neşiri halkara habar serişdelerinde, Sinjiangda ýüze çykýan kynçylyklar bardaky gyzyklanmalar "azalýar" diýip çaklaýar. Neşir «Atažurt» guramasyndan galan esasy wekil Bekzat Maksuthany sitirläp, Gazagystanda "gorkuzmagyň" şeýle derejä ýetendigini, bu ýagdaýda hukuk goraýjylara iş alyp barmagyň "gaty kyndygyny" mälim edýär.
"Toparyň mundan beýläk hatda ofisi hem ýok, guramanyň hemaýatçylyryna bolsa milli howpsuzlyk güýçleri howp abandyrýar" diýip, Eurasianet.org Maksuthanyň sözüni getirýär.
Mundan öň Hytaýdan gaçyp çykan gazak hem uýgur sinjiang diasporalarynyň köprägi özlerini Türkiýede has howpsuz duýýardylar diýen garaýyş bardy. Bu meseläni gozgap, iňlis gazeti Financial Times "Türkiýedäki uýgurlar hytaý sanjymlary we söwda meselesindäki dönüklikden gorkýarlar" atly makalany çap etdi.
Geçen fewral aýynda bäş günläp Jewlan Şirmämmet hem beýleki uýgur aktiwistleri Hytaýyň Ankaradaky ilçihanasynyň öňünde nägilelik protestini geçirip, ýitirim bolan maşgala agzalarynyň nirededigini talap etdiler. Altynjy gün türk polisiýasy bu çärä goşulyp, diplomatik missiýanyň ýanynda jemlenenleri dargatdy.
«Bir tarapdan, Türkiýe bize ýardam bermek isleýär, muny biz bilýäris. Ýöne muny başaryp bilmeýärler. Göwnümize bolmasa, olaryň elleri daňlan diýip pikir edýäris» diýip, 2018-nji ýylyň başyndan bäri ejesi Sinjiang tussaglygynda oturan 29 ýaşly Şirmämmet aýdýar.
«Bu gapma-garşylyk on müňlerçe bosgun uýgury kabul eden Türkiýäniň Pekin bilen aralykdaky kyn gatnaşyklaryny görkezýär, olar hem-ä iň ýakyn gatnaşyklary isleýärler, hem-de maýa goýumlaryny. Olar Hytaýyň koronawirusa garşy öndürýän sanjymlary bilen baglanyşykly-da garaşly bolup durýarlar» diýip, Financial Times ýazýar.
Özüni bütin dünýäde ezilen musulmanlaryň goragçysy atlandyrýan Türkiýäniň prezidenti Rejep Taýýyp Erdogan Hytaýyň Sinjiangda alyp barýan hereketlerini berk tankyt edipdi. Türkiýedäki uýgurlar Ankaranyň hukuklaryny goramaga borçly türki halklarynyň arasynda, has köp sanlysynyň bir bölegi hasaplanýar.
Şeýle-de bolsa, oppozisiýa partiýalary Erdoganyň hökümetini Pekine garşy durup bilmeýänlikde hem tankytlary ýumşatmakda aýyplaýarlar.
Oppozisiýadaky IYI partiýasynyň lideri Meral Aksener: «Ýewropa hem Amerika Hytaýdaky uýgur doganlarymyzyň çekýän sütemine garşy çykyş etdiler... Ýöne Ankaradan hiç bir ses çykanok» diýdi.
Erdoganyň hökümetindäki käbir ýolbaşçylar günbatar döwletleriniň Türkiýä goýýan maýalarynyň azalýan häzirki wagtynda, Hytaý maýadarlaryny çekmek üçin, Pekin bilen has ýakyn gatnaşyk gurmagy öňe sürýärler diýip, Financial Times ýazýar.
Merkezi bankyň maglumatyna görä, 2019-njy ýylda Hytaýyň Türkiýä maýa goýum derejesi 1,2 milliard dollar bolupdyr. Deňeşdirilende, Ýewropanyň 100 milliard dollardan gowrak maýa goýumy bar eken. Şoňa görä, Ankara has köpräge garaşýar.
«Pandemiýa gatnaşyklary çylşyrymlaşdyrdy. Türkiýe häzirki wagtda Ýewropada öndürilen sanjymlary satyn almaga synanyşygyň arasynda, Hytaýyň derman öndürijisi Sinowac Biotech tarapyndan öndürilen CoronaVac waksininden, 100 million doza almak üçinem şertnama baglaşdy. Dermanlaryň dekabr aýynda gowşurylmaly möhleti Hytaý mejlisiniň iki ýurduň arasynda ekstradisiýa şertnamasyny tassyklamak karary sebäpli gijikdirildi. Türkiýäniň parlamenti hem entek ol şertnamany tassyklanok» diýip, Financial Times ýazýar.
Oppozisiýadaky Halk Respublikan partiýasynyň deputaty Ýildirim Kaýa Pekin bilen şertnamany tassyklamaly bolanda, «Hytaýdan Türkiýä bosgun bolup gelen uýgurlaryň arasynda uly howsala döretdi» diýýär. Ol deputat waksinalaryň iberilmegini çaltlandyrmak baradaky şertnamany tassyklamak üçin, Ankara basyş edilendiginiň ýa-da ýokdugynyň aýdylmagyny talap edipdir. Türkiýäniň Daşary işler ministri Mewlut Çawuşoglu bu çaklamalara gaharly reaksiýa bildirip, «uýgurlaryň syýasy maksatlar üçin ulanylyp bilinjegini» düýbünden ret etdi.
Financial Times gazetiniň soraglaryna jogap hökmünde, Hytaýyň ilçihanasy soňky döwürde Türkiýede geçýän protestleriň Hytaýy "garalamak" we diplomatik missiýanyň parahatlygyna howp salmak maksady bilen geçirilendigini aýtdy. Ilçihana Hytaý tarapy Türkiýäniň sanjym zerurlygyny syýasy matlaplar üçin ulanýar diýilmegini "düýbünden esassyz çaklama hem-de bilgeşleýin edilýän ýalňyş düşündiriş" hökmünde häsiýetlendirdi.
«Hytaý bizi jenaýatçylar hasaplaýar. Bu şertnama [ekstradisiýa] parlamente hödürlenmez diýip umyt edýäris, eger oňa gol çekilse, biziň aladamyz artar» diýip, şu aýda Ankaradaky demonstrasiýalara gatnaşan Mirzehmet Ilýasoglu aýdýar. Ol ýitirim bolan dogany, giýewi we Hytaýdaky dört dosty barada maglumat talap edip, protest çärelerine gatnaşandygyny aýdýar.
«DÖWLETIŇ IÇI – TÜRME»
New Yorker žurnaly hem Sinjiangdaky «syýasy taýdan täzeden terbiýeleýiş lagerleri» diýilýän ýapyk edaralarda türki etnik wekilleriniň ýerleşdirilendigi, olaryň ideologiki öwüt-nesihatlara sezewar edilýändigi hem-de dürli rehimsiz çemeleşmelere duçar bolýandyklary hakda, bar bolan maglumatlar esasynda, material taýýarlady.
"Bütin durkundan, Ikinji jahan urşundan soň etniki we dini azlyklaryň iň uly internirlenmesi bolup görünýän" ýagdaý barada, içi faktlardan doly uzyn makala taýýarlady. Žurnalyň ýazmagyna görä, 2019-njy ýylda Hytaý tussaglaryň "okuwy tamamlandyklaryny" mälim etdi. Olaryň köpüsi soň türmä iberildi ýa-da mejbury işe çekildiler diýip, žurnal ýazýar.
Bu uly hem çylşyrymly multimedia maglumatlar derňewiniň merkezinde 2017-2018-nji ýyllarda Täçing (Çuruçak) lagerinden geçen etniki gazaklaryň: çopan Orynbek Koksebekiň, telekeçi Amanžan Seýtulynyň hem-de ýük awtoulagynyň sürüjisi Erbakyt Otarbaýyň başdan geçirenleri durýar.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň gizlinligini doly kepillendirýär.
