Чынгыз Айтматовдун минтип айтканы бар: » XX кылым адамзатты эки жолу чоң дүйнөлүк согуштагы кан...
The post Инсан бейнеси Журналист Кенжалы Сарымсаков менен маек Элге жасалган эмгек — ыйык «Ачык саясат», 17.06.11 first appeared on Кыргыз гезиттер архиви.
Чынгыз Айтматовдун минтип айтканы бар: » XX кылым адамзатты эки жолу чоң дүйнөлүк согуштагы кан төгүүлөргө, ядролук жардырууларга, космос багындырылган илимий — техникалык жетишкендиктерге күбө кылып гана тим койгон жок. Ошону менен катар эчен миң жылдар урпактардын элегинен өтүп иргелген руханий дөөлөттүн эң башкысы — адамгерчилик касиеттердин бөксөрүшүнө, тайыздалышына, алсызданышына жол берди. Менимче — жалпы адамзат коому үчүн ядролук согуштан кийинки эле өтө кооптуу жагдай ушул».
Айтылуу Рим клубунун президенти Аурели Печчеи: » Адам сапатын жакшыртуунун чети оюла элек. Мурдагы кездердигинин бардыгына караганда азыркы мезгилде, бул деген өтө зарыл, өтө көйгөйлүү, өтө татаал маселе. Улам төрөлүп атат. Алар эмне деген тарбияда чоңоет? Үй — бүлөдөн тышкары таасирлер жыш. Адамдардын акыл ой дүйнөсүндө эмне деген өзгөрүүлөр болубатат? Ушунун жөн — жайын этибарга албай өзүбүздүн, үй — бүлөбүздүн, элибиздин жан дүйнөсүндө чырмоок чөптөй чырмалып алган зыяндуулуктарды ар кимибиз, арман күн, элес албай жүрүп атабыз» дептир.
(Уландысы. Башы өткөн санда)
— Эл, коом, мамлекет турмушунда адилеттик, калыстык, адамгерчилик канчалык өнүккөн болсо, жашоонун өзүндө ошончолук ырыскы, кут, береке, ынтымак орной тургандыгы эмне, ушунчалык татаал маселеби? Андай болсо анын себептери эмнеде?
Өзгөнү коюп өзүбүздүн байыркы делип бардык жагынан тастыкталган кыргыз элибизди алалычы. Тарыхий кыргыздар жана азыркы кыргыздар деп элибиздеги салт, нарк, адеп жагын салыштырып карасак, бүгүнкү билимдүү, илимдүү кыргыздарга караганда байыркы бабаларыбызда адамдагы адамдык касиеттер алдаганча жогору болгондугу эмнеликтен?
— Гезитиңиздердин өткөндөгү санында айтылды эле, 2002 — жылдын 8 — ноябрында Дастан агайыңардын демилгеси, уюштуруусу менен » Улуттук дөөлөт — рух салтанаты» деп республикалык чоң кеңешме — жыйын өткөрүлгөндүгү жөнүндө. Ошондо жасаган баяндамасынан үзүндү: «Элибиздин төрт миң жыл мамлекеттүүлүк тажрыйбасы, керемет тили, теңирчилик дүйнө таанымы, дастандары, ыймандуулукту, адептүүлүктү сиңирген салты, наркы бар туруп, кандайча болуп бүгүнкү абалга кабылдык… Акча, дүнүйө байлыкты, кара күч зордук — зомбулукту, дене кумарын даңазалап элибизге мүнөздүү ыймандуулукту, адептүүлүктү, адамгерчиликти талкалоо коркунучун туудуруп жаткан батыштын таасирине батып бараткандыгыбыз ар бир кыргыз баласын ойлонто турган абал… Дүнүйө байлык, мансап, дене кумары рухий азык боло албайт турбайбы. Батыш өлкөлөрүнүн технология, өндүрүш жана жетектөө иштериндеги жетишкендиктерине суктанып, ошондон улам аларды телегейи тегиздей үлгү тутуп, өнүгүүбүзгө өзөк болгудай нарк — насилибиз этибарга алынбай бараткандыгын ойлоп акылга келишибиз керек. Эгемендүүлүккө ээ болгонубуз менен сырткы мытайым күчтөрдүн жасаган айла — амалдарына туруштук бере албай, руханий дил коопсуздугубузду сактай албай, жерибизди ээлетип, тилибизди, нарк дөөлөттөрүбүздү тебелетип, ээрчимей адаттан арыла албай жаткандыгыбызды ачык айткандыгыбыз оң болор…
Көп жылдардан бери коомчулук , бийлик башчылары улуттук идеология деп издеп эле жүрүшөт (үйүр — үйүр жылкыларын жоготуп алгансып. Кошумчалап койдум). Улутубуздун уюткусун камтыган, элибиздин дилин бириктирген, аруу тилек асыл максаттарга үндөгөн нарк — насилибизге тең келчү идеология барбы, болушу мүмкүнбү? Коммунистик идеология жетимиш жылдан ашкан жок. Фашисттердин идеологиясы жыйырма жылга жетпей жок болду. Христиан, ислам диндери бүгүн түркүн агымдарга ажырады, секталарга чачырады. Төрт миң жыл өкүм сүрүп, өксүсө да өзүнүн артыкчылыгынан тайыбаган, өзөк мааниси өчпөгөн нарк дөөлөт баалуулуктарыбыздан артык кайсы идеологияны издеп жүрөбүз. Барбы ошондой идеология, деги эле адамзат турмушунда?»
«Кыргыз Руху» гезитинин кабарчысынын » Идеология керекпи, ал кандай болуш керек?» деген суроосуна берген жообунан: » Идеология дегендин өзү — четтен келген сөз ( идея — грек сөзү, түшүнүк, ой жоорум; логия — окуу). Биз муну тилибизге киргизип алып, орусча ойлонуп көнүп алганбыз. Өткөндөгү дүйнөлүк эки системанын карама — каршылыктары деген заман мезгилинде аң — сезимге сиңип калган түшүнүктөн арыла элекпиз. Элибизде байыркы бабаларыбыздан бери ыйман, ыймандуулук деген түпкүлүктүү түп мааниси өчпөгөн, байыркы гана эмес, дайымкы түшүнүк бар. Анын чеги жок. Азыр мисалы, эл башчылык милдет жүктөлгөн жетекчини эл алдына алып чыгып, ыйман жөнүндө сүйлөп бер дечи. Божурап тим болот, беш мүнөттөн кийин айтарга сөз таппай. Ыйман жана ыймандуулук маселесинин тереңдиги чечмеленип айтылса, ал өзү өзүнчө узун сабак сөз болуп, улуттук идеологиябыздын өзөгү ушул жерде экендиги ачыкталат. Ар бир жамаатта адамдар ушул ыйман жөнүндөгү түшүнүктөр менен жумушка келип, жумуштан кетиши керек. » Зоо куланып сай болду. Сай жоголуп, кыр болду. Аты калып өзү жок, нечен элдер жок болду» делип Манас дастанында айтылып жүрбөйбү. Эмне үчүн кыргыз кыргыз болуп сакталды? Кыргызды кыргыз кылып турган бул адеп, ыйман, каада — салт, анын философиясы».
Гезит беттеринде жарыяланган дагы бир макаласында: » уурдап тоноп, алдап ыйманын, абийирин саткан өзүмчүлдөрдүн, эки жүздүүлөрдүн доорунда таза, намыстуу, уяттуу жакшы адамдар аргасыздан кедей болушту. Алар намысын, абийирин жогото алышпайт. Ага дити барбайт. Ошон үчүн кыргыз болуу кыйындап баратат… Мыйзам адамды боорукер, ыймандуу, мээримдүү, намыстуу кыла албайт».
Республикабыздын Мамлекеттик катчысы болуп иштеп жүргөн кезинде азербайжан элинин дүйнөлүк курултайына катышып келип минтип айтканы бар: » Жетимиш миллион түрк элинин, элүү миллион азербайжан элинин өкүлдөрү: кыргыз тили, кыргыз сөзү биздин тилибиздин түп нускасы, угалык аны дешип, мени кыргызча сүйлөттү» деп. Алардын кыргыз тилин, кыргыз сөзүн кадырлап аткандыгы өздөрүнүн эне тилинин түпкү тегин ызааттагандыктары.
Эне тилин туу тутпаган эл жок, дүйнө жүзүндө. 1277 — жылы 13 — майда Осмон империясынын султаны Караманоглу Мехмед Бей Анадолу аймагында мамлекеттик иш түрк тилинде жүргүзүлсүн, түрк тили мамлекеттик тил делип эсептелсин маанисинде жарлыкка кол коюп, ошондон бери аларда жыл сайын 13 — майда тил майрамы өткөрүлүп, тил, сөз кудурети даңазаланып келет.
— Түркиялык туугандар «Ата журт» деп атайын долбоор иштеп чыгып Дастан агайыңарга кыргыздын тарыхын, тарыхий археологиялык табылгаларын айттырып, эки жарым сааттык көрмө тасма жасашты. Ал спутник мүмкүндүгү аркылуу дүйнөнүн 27 өлкөсүндөгү элдерге даңазаланды. Сапаты, көркөмдөлүшү абдан жакшы. Ошондой тасма неге өзүбүздө жазалбайт. Же бизде чыныгы мекенчил, аналитикалык ой чабыты күчтүү адамдардын жолун тосуп, аларга кастарын тиккен кандайдыр бир чөйрө барбы?
— Дастан «Кыргыз Алтын» мамлекеттик концерндин президенти болуп иштеп турганда Ички иштер министрлигинин, Улуттук коопсуздук комитетинин, Финансы министрлигинин, Улуттук банктын жогорку даражадагы кызмат адамдарынан түзүлгөн өкмөттүк эки комиссия эки жыл бою текшерүүгө алышып, күнөө таба алышпай чарчап тим болушкандыгы коомчулукка маалым.
2003 — жылы март — феврал айларында Бишкектеги чет өлкөлүк элчиликтердин кызматкерлерине арналып эки жолу өткөрүлгөн нукура улуттук көркөм өнөр музыкалык кече, аларга атайы арналып даярдалган кыргыз улуттук дасторкону; жыл аягында » Ак кеме» мейманканасындагы эл аралык илимий конференция; дүйнөлүк коомчулук өкүлдөрү, окумуштуулар катышып Түркияда, Казакстанда өткөрүлгөн илимий конференцияларда жасаган баяндамалары кыргыз элинин, Кыргызстандын дүйнө элине таанылышына кошулган салым экендиги талашсыз. Айткылачы, кана кимибиз жасай алдык, ушунчалык иштерди.
Талас облусунда губернатор болуп иштеп жүргөндө программасын өзү иштеп чыгып мектептерге ыйман сабагын киргизген кезинен баштап, учурда кыргыз элдик Улуу Курултай жол — жоболорун түзүп, жүргүзүп аткан иштерин, гезит макалаларын, жазган, окуган китептерин тек гана тизмектесек бүтүндөй бир гезит эмес, бир нече гезит беттери түт келбейт.
Бул жерде маселе Дастанды даңазалоодо эмес. Маселенин баары анын жүргүзүп аткан иштериндеги элибиздин келечегине таандык мааниде. Эл өсүү, өнүгүү жолуна өзүнөн өзү түшө калбайт. Жүйө таасирлер адамдардын жандүйнөсүн агартат, кут жалгайт, ниеттерди тазалайт. Сөз оңолмоюн иш оңолбойт. Адилеттик, калыстык, чындык пайдалуу болгон шартта гана коом өнүгөт, элибиздин жылдызы жанат.
Дастан баштаган иштерге маани берип, колдоого алышкан Абдулхай Алдашев, Самат Кадыров, Тууганбай Абдиев, Жапар Кенчиев сындуу калкыбыздын кадырман адамдары акыл кошуп, ишти тереңдетүүгө көмөк болушкан эле. Көзү өтсө да бул кишилердин эмгектериндеги акыл ой таасирлер эл турмушунан эч убакта өчпөйт, көңүлдөргө уюган кут болуп улана берет.
Нукура акыл сурасаң Сарт Акеге, ыйык бата сурасаң Мойут Акеге, таамай ой таасирдүү сөз сурасаң Тилекмат Акеге бар, деген накыл сөз бар, эл оозунда.
Муратаалы бий:
— Сартбай билерманым, кээде баланча нурдуу адам эле деп калабыз. Мунун жөнү кандай? — дейт.
— Нурду күн да, ай да, жылдыз да, адам да төгөт. Нурдан кубат албаган жан жок. Нур — көрк, кубат, жашоо учугу, булагы. Нурдуу адамдар жашоонун көркү. Алардын жүрөгү толо мээрим, жумуру башы толо акыл. Пейили, акылы, мээрими, асыл сөзү менен адамдарга жакшылык тартуулайт. Мына андайлардын айкын күбөсү — Тилекмат. Ал — жүзүнөн да, акылынан да, көмөкөйүнөн да сөз нуру чачырап турган адам, деген экен.
Айтайын дегеним азыркы татаал, таасирлерге жыш XXI кылым заманында, башынан эле аз, бирок ошол аз бойдон далай кылымдырдын кыямат кырларынан өтүп, азыркы ааламдашуу заманында тарых сапарын улантып аткан элибиздин элдигин сактай ала тургандардын карааны калың болсун, биригели, бирибизден бирибиз колдоо табалы. Дүйнөдөгү башка эрдердин бардыгына караганда кыргыз элиндеги өзүнө гана таандык өзгөчөлүктөрү негизинде өнүгүүгө жол табууда кыргызчыл күчтөрдүн бардыгынын биргелешкен таамай аракеттери тарыхий зарылчылык абалдабыз. Жалпы элдик Курултай маселеси бекеринен көтөрүлүп аткан жок. Бул деген — элибиздин акыл да, туюм да сезимдеринен келип чыккан маселе.
Элдик Курултайдын Дастан Сарыгулов иштеп чыккан Жобосунда, Негизги түшүнүктөр деген жеринде минтип айтылыптыр: » Миң жылдар бою рухий, саясый жана чарба эркиндигинде жашап келген кыргыз элинде коомдук — саясый түзүлүштүн жана өзүн өзү башкаруунун бир эле жолу — Элдик Курултай болгон. Ага элге кызмат кылып, кадыр — баркка, элдин сый урматына арзыган, адилет, калыс, түз сүйлөп чындыкты бетке айткан, ыймандуу, адептүү, эл үлгү туткан адамдар шайланган» деп. Ушундай татыктуу адамдардын шайланышы — эң башкы маселе экендиги талашсыз. Курултай кезектеги көчө митингине айланбаш керек. Курултайда наалыма сөздөр айтылса ал нарксыздык болуп калат. Өздөрүнүн акыл кеңештеринде бабаларыбыз аксымданып, алабарманданып сүйлөгөндөрдү кагып — силкип ордуна коюп, көбүнчө таамай жүйө айткандарга кунт коюшкан. Айтайын дегеним маселенин ушул жагы абдан эске алынса. Бул жагы Жободо жакшы эле айтылган экен: » Улуу Курултайдын жүрүшүндө айрым өкүлдөр тарабынан кыргыздын наркын, салтын, жүрүм — турум сүйлөө адебин сыйлабаганы, карманбаганы белгилүү болсо, аларга биринчи жолу эскертүү айтылат. Экинчи кайталанса Улуттук наркты, салтты сактоо көзөмөл тобу ошол өкүлдүн мандатын алып салуу чечимин чыгарууга укуктуу. Бул чечим жөнүндө жалпы элге жарыяланат» деп. Ылайым эле ушундай болсун. Эл турмушунан эгерим жакшылыктын ыйман, ызаат, адептүүлүктүн жарыгы өчпөсүн!
2002 — жылдан бери Дастан жана аны менен чогуу алыскы айылдарга чейин барып карапайым калк, ошондой эле мектеп мугалимдери, окуу жайларынын окутуучулары, интеллигенция өкүлдөрү, студент жаштар катыштырылып өткөрүлгөн ондогон, жүздөгөн иш — чараларда айтылгандар өлкөбүздө коомдук аң — сезимдердин, түшүнүктөрдүн кылыптанышына кошулган салым болуп, үзүрүн берүүдө деп айтууга негиз жетишерлик.
Элге жасалган эмгек — ыйык. Аны ким туя албаса — ал тайкы адам.
Маектешкен
Назгүл МАМЫТОВА
The post Инсан бейнеси Журналист Кенжалы Сарымсаков менен маек Элге жасалган эмгек — ыйык «Ачык саясат», 17.06.11 first appeared on Кыргыз гезиттер архиви.
