Қазақстандық заңгер Игорь Лоскутов Қазақстандағы карантин мен төтенше жағдай кезіндегі сөз бостандығы ахуалын талдап, билік қысымы журналистер мен қоғам белсенділеріне ғана емес, қарапайым адамдардарға да күшейгенін анықтаған.
"Қазақстан-2020: төтенше жағдай мен карантин кезіндегі сөз бостандығы" атты баяндамасында Игорь Лоскутов Қазақстан билігінің коронавирус пандемиясын сылтауратып, карантин шектеулерін адам құқығын негізсіз шектеуге пайдаланғанын жазады.
"Мемлекеттік органдардың әр азаматқа оның құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен, шешімдермен, ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету жөніндегі конституциялық міндеті тиісті деңгейде орындалмаған" дейді автор.
Автордың сөзінше, төтенше жағдай мен карантин кезінде құзырете кеңейе түскен мемлекеттік органдар шешімдерін "құқықтық табиғаты әлі қазақстандық ғалымдар айқындамаған құжаттармен" ресімдеген. Лоскутов меморгандардың мұндай шешімдерінде көптеген қайшылық пен олқылық барын, сөйте тұра оларды орындамаудың жауапкершілігі аса қатал әрі әділетсіз болғанын жазады. Сонымен қатар бұл шешімдерді жариялау кезінде азаматтардың маңызды ақпаратқа қол жеткізу құқығы бұзылған.
"Мемлекеттік комиссияның оншақты шешімдері мен хаттамаларының санаулы бірліктері ғана жұртшылықтың игілігіне айналды. Әдетте олардың мазмұнының жеке бөліктері бұқаралық ақпарат құралдарына баспасөз хабарламасы түрінде жеткізілді. Бастапқы құжаттарды алу мүмкін болмады" деп жазады автор.
Баяндамада санитарлық дәрігерлер шығарған қаулыға ерекше назар аударылған. Заңгердің сөзінше, санитарлық дәрігерлердің "нормативтік сипаты жоқ қаулылары жеке қолданылатын актілерге" жатпайды, олар "Құқықтық актілер туралы" заңда белгіленген құжаттар қатарына жатады, сол себепті олар қоғамдық талқылау, рұқсат алу, тіркеу, ресми жариялау деген тәртіп бойынша дайындалып, тек содан кейін ғана қабылданады.
"Санитарлық дәрігерлердің шешімдері ресми мақұлдау, жариялау рәсімдерінен өтпеді және ереже бойынша қол қойылғаннан кейін бірден күшіне енді. Ресми баспасөзде әрең жарияланды және жергілікті мемлекеттік органдар мен денсаулық сақтау органдарының ресми сайттарында кешігіп пайда болды" дейді Лоскутов.
КАРАНТИН, АҚПАРАТТЫҢ АШЫҚТЫҒЫ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТЕР
Лоскутовтың баяндамасына қарағанда, төтенше жағдай кезінде қазақстандық ақпарат құралдары өте қиын жағдайда қалған. Журналистер қажет ақпаратқа толық көлемде қол жеткізе алмаған, ал онлайн-брифингтер кезінде шенеуніктер тілшілердің сұрақтарын жауапсыз қалдырған.
"Қарастырылған кезеңде ҚР Конституциясының сөз бостандығына, заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен ақпаратты еркін алу және тарату құқығына кепілдік беретін 20-бабы бұзылды" – дейді заңгер.
Автордың пікірінше, төтенше жағдай режимі қазақстандық ақпарат құралдарының конституциялық міндеттеріне де нұқсан келтірген. Өйткені журналистерде санитарлық дәрігерлердің қаулылары мен комиссияның хаттамаларымен танысу мүмкіндігі болмағандықтан, олар мемлекеттік органдардың азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне қатысты шешімдері туралы ақпарат тарата алмаған.
Төтенше жағдай кезінде мемлекеттік органдар журналистерге көбіне толық емес немесе қайшылықты ақпарат берген: мәселен, шенеуніктер коронавирустың таралу ықтималдылығы бойынша Алматы іргесіндегі тауларда серуендеудің не себепті қауіпті болуын, ал ұшақпен ұшудың қауіпсіз деп танылуын түсіндіре алмай, қисынсыз дүниелер айтқан.
Министр Цой журналистер сұрағына жауаптан неге жалтарады?
Автор "мұның бәрі бұқаралық ақпарат құралдарындағы кейбір жаңалықтардың кейіннен жоққа шығарылуына, ал азаматтардың әлеуметтік желілер арқылы таратқан ақпаратының жалған екендігіне әкелді. Уәкілетті мемлекеттік органдар нақты ақпарат берудің орнына тек әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілік шараларын қолданамыз деп қорқытты" деп жазады.
Баяндамада төтенше жағдай кезінде қазақстандық ақпарат құралдары ресми ақпаратқа тікелей қол жеткізе алмағаны айтылады. Журналистерге әртүрлі ведомство өкілдерінің онлайн-брифингтерде айтқан мәлімдемелеріне ғана сүйенуге тура келген. Автордың бақылауынша, билікке қойған өткір, маңызды әрі ыңғайсыз сұрақтарына жауап ала алмаған журналистер толық материал дайындап, қоғамға ақпарат тарату мүмкіндігінен айырылған.
Одан бөлек, журналистер ашық сот процестерінен хабар тарату кезінде де мәселеге тап болған. Көбіне ашық сот отырыстарына журналистерді кіргізбей, қатысушылар санын шектеп отырған. Онлайн форматқа байланысты процедуралық мәселелер де журналистер жұмысын қиындатқан.
Автор мемлекеттік органдардың журналистерге "қабылданған шешімдер туралы ақпаратты жартылай, белгілі бір көзқарас биігінен беруге немесе мүлде бермеуге" тырысқанын байқаған.
БИЛІКТЕН НЕ КҮТЕМІЗ?
Журналистер қызметіне кедергі келтірген тағы бір жағымсыз құжат – Қазақстан бас санитарлық дәрігерінің қаулысы. Қаулы журналистерге денсаулық сақтау ұйымында, жедел-жәрдем көлігінде, жергілікті атқарушы органдар карантинге жапқан ғимараттарда аудио, фото және видеотүсірілім жасауға тыйым салған…".
"Осылайша, билік коронавирусқа байланысты ерікті және шексіз агрессивті шектеулерді қолданып, журналистерді, медициналық қызметкерлерді және медициналық ұйымдардан нақты жағдайды таратуға тырысқан белсенділерді қудалады" деп жазады Игорь Лоскутов.
Автор карантин мен төтенше жағдай кезінде журналистер мен өзіндік пікірі бар қоғам белсенділеріне ғана емес, қарапайым азаматтарға да қысым күшейгенін айтады.
"Бұл тенденция пікір білдіру еркіндігіне үлкен қауіп төніп тұрғанын және бұл жағдай карантиннен кейін де сақталуы мүмкін екенін көрсетеді. Дегенмен шектеу шараларының мерзімі туралы мәселе де ашық күйінде қалып отыр".
Игорь Лоскутовтың қорытындысына сәйкес, карантин мен төтенше жағдай кезінде қолда бар құқықтық механизмдер:
• (халықаралық стандарттар мен конституциялық нормаларда көрсетілген шектеулерден басқа кездерде) еркін пікір білдіру және ақпарат алу құқығының толық сақталуын;
• жалған ақпараттың алдын-алу үшін қоғамға Covid вирусы мен оған қарсы күрес шаралары туралы адам құқықтары принципіне сай, жедел әрі сенімді ақпарат берілуін;
• республикалық және өңірлік билік органдарының бірыңғай әдісі негізінде журналистер құқығының кешенді түрде қорғалуын;
• дәстүрлі басылымдардың үзіліссіз жұмыс істеп, басылып, таралуын қамтамасыз етуі керек.
