Ενας πρωθυπουργός λειτουργεί, αφεύκτως, μέσα σε ένα πλαίσιο αυστηρών περιορισμών και δεσμεύσεων. Αν θέλει να αφήσει σοβαρή παρακαταθήκη και να αναδειχθεί σε πραγματικό ηγέτη, θα πρέπει πρωτίστως να κρατάει το κόμμα του ενωμένο, να δίνει στα μέλη του μια σαφή αίσθηση προσανατολισμού και να γνωρίζει ανά πάσα στιγμή τον πολιτικό χώρο και το κεφάλαιο που έχει στη διάθεσή του για την εφαρμογή των πολιτικών του (βλ. και Steve Richards, «The Prime Ministers», 2019). Θα πρέπει, συναφώς, να έχει σχέδιο και πειθαρχία, καθώς και να ιεραρχεί σωστά τις προτεραιότητές του. Ενίοτε βοηθάει και ένα μπλοκάκι, όπου θα καταγράφονται οι εκκρεμότητες κάθε υπουργείου.
Ο Κώστας Σημίτης είχε τα παραπάνω χαρακτηριστικά, γι’ αυτό και πέτυχε στην αποστολή του, αφήνοντας σπουδαία παρακαταθήκη για την πατρίδα μας. Επέλεξε να εγκαταλείψει μια λαμπρή πανεπιστημιακή σταδιοδρομία και να αφοσιωθεί στα κοινά, αγαπώντας την ευθύνη. Υπήρξε ένας πολιτικός προοδευτικός και μεθοδικός, ένας πολιτικός πεποιθήσεων, για τις οποίες δεν δίστασε επανειλημμένα να συγκρουστεί, επωμιζόμενος και το σχετικό κόστος. Θυμίζω εδώ, μεταξύ άλλων, την ενεργό αντιδικτατορική του δράση ή, μετέπειτα, τη θητεία του στο υπουργείο Οικονομικών τη διετία 1986-1987, κατά την οποία εφάρμοσε ένα αυστηρό σταθεροποιητικό πρόγραμμα.
Βαθιά δε ευρωπαϊστής, πίστευε ότι η Ελλάδα έπρεπε να καταβάλει κάθε προσπάθεια να βρεθεί στον πυρήνα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: οικονομικά, θεσμικά και αξιακά. Γι’ αυτό και ως αρχηγός του ΠΑΣΟΚ και πρωθυπουργός ανέπτυξε και υλοποίησε το εκσυγχρονιστικό του σχέδιο. Τα βασικά επιτεύγματα της οκταετούς πρωθυπουργικής του θητείας, διόλου ευκαταφρόνητα: σειρά μεγάλων έργων υποδομής (από το μετρό της Αθήνας μέχρι τη γέφυρα Ρίο – Αντίρριο) που άλλαξαν την εικόνα της Ελλάδας· ένταξη της χώρας στην ευρωζώνη αλλά και της Κύπρου στην ΕΕ· άρτια προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων· θεσμικός εκσυγχρονισμός, ενίσχυση της προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων και σύγκρουση με την Εκκλησία στο θέμα των ταυτοτήτων.
Εξίσου σημαντικό είναι ότι ο Κ. Σημίτης πίστευε στη θεσμική λειτουργία της δημοκρατίας και όχι στην παντοκρατορία του πρωθυπουργικού επιτελείου. Εξάλλου, επί πρωθυπουργίας του συστάθηκαν κρίσιμες Ανεξάρτητες Αρχές, για τις οποίες δεν εκδηλώθηκε κάποιο φοβικό σύνδρομο περιορισμού της εκτελεστικής ή πρωθυπουργικής εξουσίας. Οι Αρχές δε αυτές στελεχώθηκαν με πρόσωπα περιωπής.
Γύρω από την εκσυγχρονιστική ιδέα και τις επιμέρους μάχες που δόθηκαν συντάχθηκε σειρά αξιόλογων πολιτικών και διακεκριμένων πανεπιστημιακών και τεχνοκρατών της εποχής, μερικοί από τους οποίους θα συμβάλουν αργότερα στη διακυβέρνηση της χώρας και μέσα από τις τάξεις του αντίπαλου κόμματος της ΝΔ – όπως συμβαίνει μέχρι και σήμερα.
Αλλά και μετά το πέρας της πρωθυπουργίας του ο Κ. Σημίτης διατηρούσε πηγαίο ενδιαφέρον για την πορεία του τόπου και διατύπωνε με παρρησία τις ανησυχίες του. Χαρακτηριστική είναι η αγωνιώδης προειδοποίησή του για τον κίνδυνο δημοσιονομικού εκτροχιασμού της χώρας εκείνο τον ταραγμένο Δεκέμβρη του 2008. Δυστυχώς, το καμπανάκι που χτύπησε τότε αποδείχθηκε προφητικό για τις μετέπειτα εξελίξεις στη χώρα.
Φυσικά, σε όλη αυτή την πορεία υπήρξαν και εσφαλμένες αποφάσεις και σοβαρές ολιγωρίες στην αντιμετώπιση προσώπων και καταστάσεων, οι οποίες κόστισαν στη χώρα, οφείλονταν δε σε μεγάλο βαθμό στις εύθραυστες πολιτικές ισορροπίες εντός του ΠΑΣΟΚ. Ωστόσο, η συνολική αξιολόγηση του έργου και της πορείας του Κ. Σημίτη – η «σούμα» δηλαδή, που έχει και τον τελικό λόγο στην πολιτική – είναι παραπάνω από θετική. Κατέλιπε σημαντικότατο έργο, ένα ιδιαίτερα θετικό θεσμικό και προοδευτικό αποτύπωμα, αλλά και ένα πολιτικό πρότυπο ευπρέπειας και μεθοδικότητας.
