Τα περίφημα βιολιά στραντιβάριους, του 17ου αιώνα, ακόμα και σήμερα έχουν τη φήμη τέτοιας ποιότητας ήχου που δεν έχει ξεπεραστεί. Τα δε κτηριακά αριστουργήματα των Ίνκας, είναι δύσκολο να επαναληφθούν σήμερα παρά το γεγονός ότι διαθέτουμε τα απαραίτητα εργαλεία και τεχνολογία.
Γιατί δεν μπορεί η τεχνολογία του 21ου αιώνα να επαναλάβει επιτεύγματα του παρελθόντος τόσο εύκολα;
Επιχειρώντας να απαντήσει σε αυτό το μυστήριο, η επίκουρη καθηγήτρια στη Σχολή οικονομίας και διοίκησης επιχειρήσεων στο Στάνφορντ, Καλιφόρνια, Έλενα Μίλτον, λέει ότι αν και υπάρχουν καταγεγραμμένες πολλές πρακτικές από το παρελθόν -πχ. σε χειρόγραφα- ωστόσο μεγάλο μέρος της πολιτιστικής μας γνώσης απλά δεν μπορεί να εκφραστεί με λέξεις ή να καταγραφεί.
«Μπορεί, ωστόσο, να αποθηκευτεί στις περιορισμένες κινήσεις του σώματός μας» υπογραμμίζει η ίδια σε άρθρο της στο Aeon.
Όπως εξηγεί, ακόμα και σήμερα, την εποχή της πληροφορίας καταγράφονται περισσότερες πολιτιστικές πρακτικές από ποτέ. Μπορεί μεν σήμερα ο όγκος πληροφοριών, τα δεδομένα, τα αρχεία και τα βιβλία να διογκώνονται κάνοντας προφανές ότι οι γνώσεις μας θα διατηρηθούν και θα μεταδοθούν, ωστόσο, όπως λέει «το να πιστεύουμε σε αυτό το βουνό δεδομένων μπορεί να είναι λάθος».
«Είναι μια παρανόηση της ενσωματωμένης φύσης πολλών πολιτιστικών πρακτικών, μια παρανόηση του τρόπου με τον οποίο οι πρόγονοί μας μπόρεσαν να περάσουν επιτυχώς πρακτικές από γενιά σε γενιά, παρά την εγγενή ευθραυστότητα των μακριών πολιτιστικών αλυσίδων».
Εξηγώντας αυτό το μυστήριο, η Μίλτον παροτρύνει να φανταστούμε τους προγόνους μας να διαθέτουν συσκευές εγγραφής/αποθήκευσης που έχουμε σήμερα. Με ένα smartphone, μπορεί να είχαν καταγράψει τις κοσμικές λεπτομέρειες της ζωής τους, περιγράφοντας τις δεξιότητές τους με τρόπο που θα μπορούσαν εύκολα να κατακτηθούν και να μοιραστούν.
«Το πρόβλημα, είναι ότι ο πολιτισμός δεν λειτουργεί πάντα έτσι. Δεν μπορούν να περιγραφούν όλα με λόγια» υπογραμμίζει η ίδια. «Ποιος δεν έχει απογοητευτεί όταν έρχεται αντιμέτωπος με συνταγές που σας καθοδηγούν να «μαγειρέψετε μέχρι να γίνει», «να σιγοβράζετε μέχρι να πήξει» ή οποιαδήποτε άλλη εξίσου διφορούμενη οδηγία;».
Γυμνές χορεύτριες σε πίνακα από τον τάφο του Nebamun, περ. 1350 π.Χ., Νέο Βασίλειο (Wikipedia)
Έτσι, αρχαιολόγοι και ανθρωπολόγοι σπάνε το κεφάλι τους να εντοπίσουν τι κάνουν λάθος και δεν μπορούν να αντιγράψουν επιτεύγματα του παρελθόντος.
Για παράδειγμα, αν και μπορούν να κοιτάξουν εκ νέου ανακαλυφθέντα καλούπια ψωμιού της Μεσοποταμίας ή αρχαία αιγυπτιακά ραβδιά χορού ή κινέζικα κόκαλα μαντείου, δεν μπορούν να ψήσουν ψωμί όπως οι Μεσοποτάμιοι λαοί ή να χορέψουν όπως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ή να συμβουλευτούν το κινεζικό μαντείο.
«Η γνώση που κατείχαν οι άνθρωποι που χρησιμοποίησαν αυτά τα αντικείμενα έχει φύγει, πιθανότατα για πάντα. Και αυτή η απώλεια δεν οφείλεται απλώς στο ότι οι σχετικές γνώσεις δεν καταγράφηκαν. Αυτά και άλλα ευρήματα αντιπροσωπεύουν μορφές πολιτισμού που πιθανότατα δεν μπορούν να καταγραφούν» λέει η Μίλτον.
Σε όλο τον κόσμο, ομάδες ερευνητών ασχολούνται με αυτές τις μορφές πολιτισμού προσπαθώντας να μάθουν τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν κάποτε οι άνθρωποι για την κατασκευή αντικειμένων χειροτεχνίας.
Το έργο τους δείχνει πόσο δύσκολο μπορεί να είναι το έργο της αναδημιουργίας πολιτιστικών πρακτικών. Το Έργο “Making and Knowing” στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (HΠΑ) προσπάθησε να αναδημιουργήσει τις τεχνικές που περιγράφονται σε ένα ανώνυμο γαλλικό χειρόγραφο του 16ου αιώνα.
Μεταξύ 2014 και 2020, η ομάδα αντιμετώπισε τεχνικές που περιγράφονται στο χειρόγραφο, συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής καλουπιών και της μεταλλοτεχνίας, της κατασκευής χρωμάτων, της οπτικής και της μηχανικής, της χαρακτικής, των επιγραφών κτλ..
Στο Ινστιτούτο Stone Age, ένα ανεξάρτητο ερευνητικό κέντρο στην Ιντιάνα (ΗΠΑ), μια ομάδα προσπαθεί να κατανοήσει τις τεχνικές συγκόλλησης πέτρας που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή τεχνολογιών κυνηγιού, όπως αιχμές βελών και αιχμές λόγχης. Αν και εξασκείται για εκατομμύρια χρόνια, το χτύπημα πέτρας παραμένει μια εξαιρετικά δύσκολη δεξιότητα στην εκμάθηση, που απαιτεί εκτεταμένη εκπαίδευση.
Αναγνωρίζοντας πόσο δύσκολη είναι η μετάδοση πολιτιστικών πρακτικών, η UNESCO εργάζεται για τη διατήρηση της «άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς», η οποία περιλαμβάνει πολλές παραδόσεις που μπορεί να εξαφανιστούν καθώς πεθαίνουν οι τελευταίοι εναπομείναντες που τις γνωρίζουν.
Η πολιτιστική μετάδοση είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται από τους ερευνητές για να περιγράψει τη διαδικασία μέσω της οποίας ορισμένες μορφές γνώσης μεταβιβάζονται μεταξύ των ανθρώπων.
«Όταν αυτή η γνώση ανταλλάσσεται, ακόμη και μέσω παθητικής παρατήρησης, έχει συμβεί ένα «γεγονός μετάδοσης» και δημιουργείται ένας άλλος κρίκος στην αλυσίδα» λέει η Μίλτον, υπογραμμίζοντας πως για να κατανοήσουμε αυτή τη διαδικασία στην πράξη, πρέπει να ασκεφτούμε κάτι που ξέρουμε να κάνουμε, αλλά δυσκολευόμαστε να εξηγήσουμε σε κάποιον άλλο.
«Ίσως είναι μια συγκεκριμένη κίνηση σε ένα άθλημα που παίζετε ή μια τεχνική χειροτεχνίας ή μια κοινωνική δεξιότητα όπως το να γνωρίζετε τον σωστό τρόπο να χαιρετήσετε ένα άλλο άτομο. Τώρα, προσπαθήστε να σκεφτείτε πόσο καιρό υπάρχει αυτή η πολιτιστική πρακτική. Σκεφτείτε πόσα συμβάντα μετάδοσης μπορεί να συνδέσουν την πρώτη εμφάνισή του με τη στιγμή που μάθατε για πρώτη φορά πώς να το κάνετε» λέει η Μίλτον.
«Πόσες γενιές έχουν περάσει από τότε που ξεκίνησε η πρακτική; Πόσοι άνθρωποι έπρεπε να το μάθουν και να το μάθουν αρκετά καλά για να το μεταδώσουν στον επόμενο, για να συνεχίσει να επεκτείνεται η αλυσίδα;» αναρωτιέται τονίζοντας πως σε ορισμένες περιπτώσεις, η αλυσίδα της γνώσης μπορεί να είναι απίστευτα μεγάλη – τόσο μεγάλη που η σκέψη για τη σειρά των γεγονότων μετάδοσης μπορεί να προκαλέσει… ίλιγγο!
«Αυτή η εκτεταμένη ακολουθία μπορεί επίσης να κάνει την αλυσίδα να φαίνεται απίστευτα λεπτή. Θα μπορούσε να είχε σπάσει σε οποιοδήποτε από τα πολλά γεγονότα μετάδοσης του. Αυτό είναι που κάνει τις αλυσίδες γνώσης παράδοξες για τους ερευνητές: αν είναι τόσο εύθραυστες, πώς έχουν επιβιώσει τόσες πολλές μορφές πολιτιστικής γνώσης;» λέει η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος.
