«Να είσαι ταξιδιώτης, όχι τουρίστας» ήταν το μότο που επέλεξε να δώσει στην εκπομπή του «No reservations» ο διάσημος σεφ Αντονι Μπουρντέν το 2005, όταν την πρωτολάνσαρε. Απόσταγμα της προσωπικής φιλοσοφίας του, ο ροκ σταρ της μαγειρικής καλούσε με αυτόν τον τρόπο τους τηλεθεατές να ανακαλύψουν τις γαστρονομικές του προτάσεις ανά την υφήλιο, μακριά από τα κλισέ και τα αναμενόμενα. Δύο δεκαετίες και μια πανδημία αργότερα, με τον κόσμο να αναζητάει ξανά τον δρόμο του και το φαινόμενο του υπερτουρισμού να είναι εκτός ελέγχου, η φράση αυτή του Μπουρντέν αποκτάει ένα διαφορετικό νόημα. Αλλωστε, για να λέμε την αλήθεια, παραδοσιακά ο χαρακτηρισμός «τουρίστας» είναι υποτιμητικός. Στην καλύτερη περίπτωση, περιγράφει κάποιον ο οποίος είναι αρκετά ρηχός, η συμμετοχή του σε μια δράση είναι μικρή και η κατανόηση του πού βρίσκεται ακόμα μικρότερη. Πλέον, δίπλα σε όλα αυτά, μπαίνει και το ενοχλητικός, αφού τα τελευταία χρόνια η παρουσία των τουριστών φέρνει κατά κανόνα δυσφορία στους ντόπιους.
«Ταξιδέψτε σε λιγότερα μέρη και περάστε περισσότερο χρόνο εκεί» είναι ο πρώτος κανόνας που θα πρέπει να υιοθετήσουν οι τουρίστες
Στη Βαρκελώνη με πανό «Τουρίστες, γυρίστε σπίτι σας, είστε ανεπιθύμητοι εδώ» και νεροπίστολα στα χέρια οι κάτοικοι της πόλης διαδήλωσαν λίγες εβδομάδες πριν, στον πεζόδρομο της Λα Ράμπλα, εναντίον των εκατομμυρίων επισκεπτών που κάνουν απόβαση στην Καταλωνία, κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες. Στην Ιαπωνία, το Κιότο απαγόρευσε την είσοδο των τουριστών σε συγκεκριμένα σοκάκια ενώ η κυβέρνηση έβαλε όρια στον αριθμό των ανθρώπων που επιτρέπεται να ανέβουν στο όρος Φούτζι. Στη Βενετία επιβλήθηκαν φέτος νέοι φόροι αποκλειστικά για τους επισκέπτες, λίγους μήνες μετά την απόφαση του δημάρχου του Αμστερνταμ να κλείσει τον τερματικό σταθμό για τα κρουαζιερόπλοια.
Οι αντιδράσεις αυτές πηγάζουν από πολύ βαθύτερα αίτια, όπως η πίεση που δέχονται ιστορικές πόλεις και τα τοπόσημά τους, οι ελλείψεις στις υποδομές και φυσικά η εκτόξευση των τιμών στα ενοίκια και τα πωλητήρια εξαιτίας του πολλαπλασιασμού των εστιών για βραχυπρόθεσμες μισθώσεις, όπως είναι το Airbnb, οδηγώντας τους ντόπιους να μένουν ακόμα και σε πάρκινγκ αυτοκινήτων, όπως συνέβη στην Ιμπιζα της Ισπανίας. «Ο υπερτουρισμός είναι αναμφισβήτητα επίσης ένα κοινωνικό φαινόμενο» αναφέρει η ανάλυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου που συνέταξαν ο Τζόζεφ Μάρτιν Τσιρ του Πανεπιστημίου του Δυτικού Σίδνεϊ και η Μαρίνα Νοβέλι από το Πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ δείχνοντας τις διαστάσεις του φαινομένου, αλλά αυτές γίνονται πραγματικά αντιληπτές αν μελετήσει κανείς τα νούμερα.
Ο αριθμός των ανθρώπων που έφυγαν από τα σύνορα της χώρας τους ως τουρίστες το 2023 ήταν 1,3 δισεκατομμύρια, ποσό που όχι μόνο κάλυψε τα όποια ελλείμματα άφησε πίσω του ο κορωνοϊός αλλά έφερε και 25% αύξηση σε σχέση με τα διεθνή ταξίδια από το 1950 και μετά. Εξαιτίας αυτών των υπερβολικά πολλών μετακινήσεων, το περσινό καλοκαίρι χαρακτηρίστηκε από χάος στα αεροδρόμια, χαμένες βαλίτσες επιβατών, πτήσεις με μεγάλες καθυστερήσεις και ατελείωτες ουρές στους ελέγχους των διαβατηρίων. Τον περασμένο Ιανουάριο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού πρόβλεπε για το 2024 ότι θα ξεπεραστεί το ρεκόρ αφίξεων που είχε γίνει το 2019 κατά τα 2%. Ηδη από τα τέλη του περασμένου Μαρτίου 285 εκατομμύρια τουρίστες ταξίδεψαν σε ξένες χώρες, 20% περισσότεροι από το πρώτο τρίμηνο του 2023, με την Ευρώπη να δέχεται τη μερίδα του λέοντος. Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ταξιδιών και Τουρισμού, τον περασμένο Απρίλιο προέβλεψε ότι οι 142 από τις 185 χώρες που εξέτασαν τα τουριστικά τους δεδομένα θα έχουν ρεκόρ προσέλκυσης επισκεπτών, με εισπράξεις 9,9 τρισεκατομμύρια ευρώ και 330 εκατομμύρια θέσεις εργασίας να γεννιούνται.
Με σύνθημα «Τουρίστα, σεβάσου τη χώρα μου!» διαδήλωσαν τον περασμένο Απρίλιο οι κάτοικοι της Τενερίφης, στα Κανάρια Νησιά της Ισπανίας
Η κρίση που έφερε η πανδημία στις αεροπορικές εταιρείες μεταφράστηκε ταυτόχρονα σε οικονομικές πτήσεις τα προηγούμενα καλοκαίρια, δελεάζοντας εκατομμύρια πολίτες να ταξιδέψουν. Προσφορές για κρατήσεις τελευταίας στιγμής μαζί με την ανάπτυξη εφαρμογών όπως τα Google Flights and Trips που διευκόλυναν την αναζήτηση νέων προορισμών και βέβαια το Airbnb έκαναν την τουριστική εμπειρία να δείχνει ιδανική. Το πραγματικό αποτύπωμα, βέβαια, των συγκεκριμένων επιλογών φαίνεται αλλού, όπως στην αύξηση των εκπομπών αερίων παγκοσμίως που πλέον το 8% αυτών πιστώνεται στον τουρισμό. Ακόμα, τμήματα της Ευρώπης όπως η Σικελία και η Βαρκελώνη αντιμετωπίζουν ελλείψεις νερού εν μέσω καλοκαιριού, αναγκάζοντας να περιορίσουν τον αριθμό των επισκεπτών εκεί ή να περιορίσουν τη χρήση των υδάτινων πόρων τους. Δεν είναι τυχαίο πως ο ταξιδιωτικός οδηγός Fodor στη φετινή λίστα του με τα μέρη που οι επισκέπτες πρέπει να αποφύγουν έχει περιοχές όπως η Αθήνα και το Βιετνάμ που δέχονται μεγαλύτερα κύματα τουριστών απ’ όσα μπορούν να ικανοποιήσουν και άλλες, όπως η Καλιφόρνια, η Ινδία και η Ταϊλάνδη, οι οποίες έχουν προβλήματα με τη διαχείριση του νερού.
Αν και οι Αρχές των χωρών επιζητούν τον ποιοτικό τουρισμό που σέβεται τους τόπους που επηρεάζει, στην πραγματικότητα αυτό που δέχονται είναι εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες που συχνά κυκλοφορούν μεθυσμένοι, τραβούν σέλφι και κάνουν άλλες αμφισβητήσιμες επιλογές. Επιβεβαιώνουν με αυτόν τον τρόπο τη ρήση του συγγραφέα Πολ Θερού «οι τουρίστες δεν γνωρίζουν πού βρίσκονται και οι ταξιδευτές δεν γνωρίζουν πού πηγαίνουν».
Η Βουδαπέστη, το Μόναχο, το Ντίσελντορφ και η Πράγα απαγόρευσαν τη χρήση των «beer-bikes», των ποδηλάτων που συνδυάζουν τουρισμό και μπιροποσία
Γι’ αυτό, το Ντουμπρόβνικ στην Κροατία απαγόρευσε την είσοδο σε σιντριβάνια, το σκαρφάλωμα σε αγάλματα και την κυκλοφορία σε δημόσιους χώρους χωρίς μπλούζα. Την ίδια στιγμή, η Βουδαπέστη, το Μόναχο, το Ντίσελντορφ και η Πράγα απαγόρευσαν τη χρήση των «beer-bikes», των 17θέσιων ποδηλάτων που χρησιμοποιούν συχνά οι παρέες που φτάνουν εκεί για να κάνουν πάρτι σε μελλόνυμφους ενώ καταναλώνουν αλκοόλ. Το Σπλιτ της Κροατίας θέσπισε ειδικά πρόστιμα για εκείνους που κάνουν εμετούς ή ουρούν σε δημόσιους χώρους, ενώ το Αμστερνταμ ξεκίνησε διαφημιστική καμπάνια για να αποτρέψει επίδοξους τουρίστες, κυρίως Βρετανούς, που σκόπευαν να βρεθούν στην πόλη.
Παρ’ όλες τις σκούρες αποχρώσεις που έχει λάβει η τουριστική κίνηση, στην ουσία τους τα ταξίδια παραμένουν μια πολύ θετική διαδικασία. Για να μη χάσει αυτή τη διάστασή τους, θα πρέπει ο κόσμος να περάσει από τη φάση του homo turisticus που ζει για να καταναλώνει ταξιδιωτικές εμπειρίες, σε εκείνη του νέου, έξυπνου τουρίστα. Το παλιό είδος τουρίστα είναι «ένας καθαρός καταναλωτής που βλέπει τους ανθρώπους και τους τόπους που συναντά όταν ταξιδεύει σαν ένα μέσο για κάποιον ιδιοτελή σκοπό: ένα στοιχείο που σβήνει από τη λίστα του, μια διασκεδαστική φωτογραφία για το Instagram, ένα ακόμη πράγμα για να καυχηθεί στους συνομηλίκους του. Ο νέος τουρίστας, αντίθετα, ταπεινώνεται από το άγνωστο, δεν ταράζεται από αυτό, αγκαλιάζει την ευκαιρία να συναντήσει ανθρώπους των οποίων το υπόβαθρο είναι πολύ διαφορετικό από το δικό του, και να μάθει από πολιτισμούς ή θρησκείες που διαφορετικά θα φοβόταν ή θα αντιμετώπιζε με περιφρόνηση», αναφέρει η Πέιτζ ΜακΛάναχαν, συγγραφέας του νέου βιβλίου «The New Tourist», η οποία μίλησε στην εφημερίδα «The Guardian».
Το εξώφυλλο του βιβλίου της Πέιτζ Μακλάναχαν «The New Tourist» (εκδ. Scribner)
Πώς όμως μπορεί κάποιος να μεταμορφωθεί σε νέο τουρίστα; Ο πρώτος κανόνας δείχνει να είναι σχετικά απλός. «Ταξιδέψτε σε λιγότερα μέρη και περάστε περισσότερο χρόνο εκεί. Καταλάβετε ότι ίσως είναι η μοναδική φορά στη ζωή σας που έχετε την ευκαιρία να δείτε αυτό το τοπίο, αυτή την άγρια φύση, να έρθετε και να γνωρίσετε αυτούς τους ανθρώπους», λέει η ΜακΛάναχαν. Τα ταξίδια, όπως τα περιγράφει η ίδια στη βρετανική εφημερίδα, συνοδεύονται από μια «χροιά νοσταλγίας, μια γλυκόπικρη γεύση» ακόμη και την ώρα που τα κάνετε. «Μέρος της ευδαιμονίας του είναι ότι μπορεί να μην ξαναγυρίσεις ποτέ, και ακόμη κι αν το κάνεις, δεν θα ξαναζήσεις ποτέ αυτή τη στιγμή», τονίζει. Αυτή η τελευταία στιγμή, μπορεί να είναι ρεαλιστική, αν αναφέρεται σε μέρη που κινδυνεύουν με εξαφάνιση από την ξηρασία, την αύξηση της θερμοκρασίας, τα σκουπίδια και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, όπως οι καταρράκτες της Βικτωρίας και ο Μεγάλος Κοραλλιογενής Υφαλος, όπου όσοι συρρέουν αναζητούν το τέλειο φόντο για σέλφι.
Αντί αυτών των αρνητικών πρακτικών που φέρνουν τον πλανήτη ένα βήμα πιο κοντά στην καταστροφή του, η ΜακΛάναχαν προτείνει να εφαρμόσουν άλλες που κάνουν μόνο καλό. Στο Παλάου του Δυτικού Ειρηνικού, οι επισκέπτες παίρνουν μια ειδική σφραγίδα στα διαβατήριά τους που τους εξασφαλίζει ειδική πρόσβαση σε μέρη, εφόσον έχουν αγοράσει αντηλιακό που δεν επιβαρύνει την ανάπτυξη των υφάλων. Στη Δανία, υπάρχει η πιλοτική δράση Copenpay, όπου τουρίστες μπορούν να κάνουν μια δωρεάν βόλτα με σκάφος εφόσον μαζέψουν τα σκουπίδια ή ένα δωρεάν ποτό αν πάνε στο μπαρ με το ποδήλατο αντί για το αυτοκίνητο. Ολες αυτές οι πρωτοβουλίες είναι χρήσιμες αλλά σε πρώτο επίπεδο γιατί σε δεύτερο χρειάζονται πιο δραστικές κινήσεις στο μέτωπο των αερομεταφορών. «Η τεχνολογία για ταξίδια χωρίς άνθρακα υπάρχει ήδη. Δεν έχει αναπτυχθεί στην κλίμακα που απαιτείται και όλοι μας πρέπει να εκπαιδευτούμε, ως καταναλωτές και ως ψηφοφόροι, σχετικά με τον μετασχηματισμό και την ταχύτητα που χρειαζόμαστε. Είτε πρόκειται για ηλεκτρικές πτήσεις, είτε πρόκειται για πτήσεις με υδρογόνο, είτε πρόκειται για καύσιμο υδρογονανθράκων που παράγεται από διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο εξάγεται από την ατμόσφαιρα, αυτή η τεχνολογία υπάρχει, αυτά τα αεροπλάνα έχουν πετάξει. Το θέμα είναι να μπορέσουμε να το κάνουμε στην κλίμακα που απαιτείται για να έχουμε πραγματικό αντίκτυπο στην ατμόσφαιρα», υπογραμμίζει η συγγραφέας.
Αυτή η τουρισμομανία από την οποία δείχνει να πάσχει ο πλανήτης, φέρνει διαρκώς νέες ηθικές προκλήσεις στον ορίζοντά μας. Οσο κι αν αναζητούμε μια απλή λύση για να ανακόψουμε τις συνέπειές της στην καθημερινή μας ζωή, αυτή ίσως να μην υπάρχει. Αλλωστε, λίγο ή πολύ, όλοι μας αποτελούμε μέρος του προβλήματος. Οσο κι αν κατηγορούμε εκείνους που κατακλύζουν για παράδειγμα κατά χιλιάδες την ημέρα με τα κρουαζιερόπλοια τη Σαντορίνη, αν κι εμείς έχουμε βρεθεί σε αντίστοιχα τοπία υπερτουρισμού, είμαστε υπερτουρίστες. Δεν κάνουμε απλώς ταξίδια «από αγάπη για την επιστήμη για να παρατηρήσουμε και να μελετήσουμε», όπως είπε ο Κροίσος στον Σόλωνα κατά τον Ηρόδοτο. Ωστόσο, «υπάρχει μια θαυμάσια ποσότητα ταπεινότητας που κερδίζουμε βγαίνοντας από τη ζώνη άνεσής μας», λέει η ΜακΛάναχαν. «Απλώς πρέπει να μάθουμε να το κάνουμε όλο αυτό διαφορετικά», καταλήγει.
