Doktor Nazım, Abdülhamit devrinin ilk "Genç Türk’lerindendi.’’ Genç Türkler Hareketi, Abdülhamit istibdadına ve Osmanlı Devleti’nin, yıkılışa doğru her gün artan bir hızla gidişine karşı bir kurtuluş yolu aramak gayretinden doğdu. Hareket evvelâ Tıbbiye ve bazı yüksek okul öğrencileri arasında başladı. Ve Türkiye'de ilk İttihat ve Terakki Cemiyeti, evvelâ Tıbbiye Mektebi avlusunun bir köşesinde, birkaç tıp öğrencisi arasında kuruldu (1889)
Bu gizli genç topluluklarının ilk gıdası, Namık Kemal'in vatan şiirleri, Vatan yahut Silistre, Âkif Bey gibi piyesleri oldu. Sonra birbiri peşinden yurtdışına kaçan genç Türklerin Paris, Cenevre ve Kahire'de neşrettikleri ve memlekete o zamanki postaneler vasıtasıyla sokulan ihtilâlci gazeteler yayınlanmaya başlandı.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Paris'te kuruluşu, gene aynı yıla, Fransız İnkılabı’nın tam 100.yıldönümüne (1889) rastlar, İstanbul’daki Gizli İttihat cereyanının önderleriyle Paris'teki Genç Türkler arasında (liderleri Ahmet Rıza Bey) bu sırada bir bağıntı kurulur. Paris, bu hareketin merkezi olur ve Doktor Nazım bu merkezde İstanbul’u temsil eder. Cemiyetin evvelce "Ittihad-ı Osmanî" olan ismi "İttihat ve Terakki" olarak kararlaştırılır.
Avrupa'daki Genç Türkler Hareketi'nin az çok fikir hareketi şeklindeki ilk kongresi, 1902'de ve saltanat hanedanına mensup Prens Sabahattin Bey’in başkanlığında oldu. Kongre, yalnız ittihat ve Terakki mensuplarını değil, birçok temsilcileri, Osmanlı azınlıklarına mensup olan "Genç Türkler"i toplamıştı. Toplantı bir Fransız enstitü üyesinin evinde yapıldı. Türkiye'de ilk meşrutiyetin kurucusu (1876) Mithat Paşa’nın oğlu da burada üye olarak bulundu. Bu suretle meşrutiyet ülkücülüğü, ilk kahramanına maddî ve manevî bir bağla bağlanmış oluyordu.
Doktor Nazım, meşrutiyetin ilânından önce gizlice Türkiye'ye döndü. Bir aralık Selânik'te Hafız Yakup Efendi ismi ile dolaştı. Sonra İzmir’de, kenar bir mahallede, Yakup Ağa adını takınarak bir tütüncü dükkânı açtı. Dükkânın üstünde küçük bir odası da vardı. Burası, ihtilâlci arkadaşlarının ve bilhassa genç zabitlerin bir gizli toplantı yeri olarak kullanılıyordu.
Doktor Nazım; mahallede ya kendini saydırmış yahut da herkesi yıldırmış bir sert adam olarak tanınıyordu. Polisler, bekçiler yahut sağanak yağmurlardan sonra sel basan bir mahalle halkı namına, İzmirli külhanbeylerle o başa çıkabiliyordu. Hatta bir defasında, İzmir Valisi’nin karşısına dikildi. Valiye belâlı bir göçmen ağzıyla âdeta çıkıştı. Ama vali, onu dışarı attırdı.
Bu olay, 1908 İhtilali’nden az önce oluyordu. Derken Selanik ve Manastır taraflarındaki karışıklıklar başladı. Saray, İzmir tarafındaki askerleri vapurlara bindirip Selânik'e sevk etmeye kalkınca, Yakup Ağa, bu taburlardaki gizli İttihatçı zabitlerin yardımıyla hemen asker arasına karıştı.
Taburlar Selânik'e çıktı. Fakat bu askerler, ihtilâlcilerin üzerine gitmedi. Bu suretle de sarayın, elindeki askere emniyeti kalmayınca, Abdülhamit ürktü. Selânik'le Manastır'da da çeşitli olaylar meydana çıkınca, padişah, gelişen hareketin önüne duramayarak Meşrutiyet'i kabul ve iade eden tebliğini yayınladı (23 Temmuz 1908). Doktor Nazım, hürriyetin ilânından biraz sonra, Anadolu Vilâyetleri Umumî (Genel) Valisi olarak İzmir limanına çıkışını Şevket Süreyya Aydemir ‘’Suyu Arayan Adam’’ kitabında şöyle anlatır:
‘’Bütün şehir donanmıştı. Her tarafta toplar atılıyordu. Hürriyet naraları limanı, Kordon'u ve sokakları çınlatmaktaydı.’’
Bölgenin bütün büyükleriyle cemaat başkanları, esnaf kuruluşlarının temsilcileri, askerî birlikler ve en önde vali, iskelede, vapurdan çıkan umumî (Genel) valiyi karşıladılar. O zaman İzmir Valisi, gene, tütüncü Yakup Ağa’nın çıkıştığı ve onu perde çavuşu vasıtasıyla kapı dışarı ettiren valiydi!...
Doktor Nazım'a:
‘’1908'den önce Türkiye'nin geleceği için ne düşünürdünüz?’’ diye sormuştum. Cevabı şöyle oldu:
‘’Biz, 1876 Mithatpaşa Kanun-u Esasi’sinin iadesini istiyorduk.’’
‘’Bu Kanun-u Esasi'nin (Anayasa’nın) ana hatları neydi?’’
‘’Vallahi doğrusunu isterseniz ben bu Kanun-u Esasi’yi görmedim. İçinde ne olduğunu da hiçbir zaman öğrenemedim. Ama bizim gençliğimizde, yani biz, Paris'te çalışırken, Ahmet Rıza Bey’in, onu gördüğüne ve okuduğuna inanırdık.’’
‘’Ya Ahmet Rıza Bey’in Abdülhamit'e verdiği raporlar?’’
‘’Evet, bu raporların verildiğini ben de biliyorum. Ama onları okumadım. Ahmet Rıza Bey sessiz, kapalı bir adamdı. Karşı karşıya muhabbetten hoşlanmazdı. Ben sormadım. O da söylemedi.’’
‘’O halde, cemiyetin istikbale ait bir hareket programı yoktu?’’
‘’Yok, öyle demeyin. Ben cemiyetin bir programı olduğunu biliyorum. Şimdi sorsanız anlatamam ama, herhalde hacimli sayılacak bir şeydi. Ama bununla uğraşan yoktu. Biz, bir defa Kanun-u Esasi ilân edilsin, Meclis-i Mebusan toplansın ondan sonrasını o düşünür diyorduk.’’
‘’Ya Meşrutiyet ilân edilince Abdülhamit ne olacaktı?’’
‘’Bak o noktada fikirler çeşitliydi. Ama ben, size şunu anlatayım: Hürriyet ilân edildiği zaman Selanik İttihat ve Terakki Merkezi kasasında benim bildiğim 12 lira vardı. Ortada da laf anlar bir Talât Bey görünüyordu. Gerçi Enver Beyle Niyazi Bey de vardı. Ama bu kahramanlar, henüz dağdan inmişlerdi ve sadece askerdiler. Kısacası, Paris'te bulunan, benden başka tanıyanı olmayan, fakat hepimizin ümidimizi bağladığımız Ahmet Rıza Beyi bir tarafa bırakırsak, bütün kadro bir avuç genç zabitten ibaretti. İnkılâptan sonra benim Anadolu Vilâyetleri Umumî (Genel) Valisi tayin edildiğimi düşünürseniz, işi anlarsınız!’’
Ahmet Rıza Bey kimdir derseniz; Ahmet Rıza Bey, Galatasaray Lisesi mezunudur, 1889'da Paris Sergisi'ni ziyaret için oraya gitmek imkânını bulduğu zaman, Bursa Maarif (Eğitim) Müdürü'ydü. Paris'te kaldı. Aydın bir sükûnetle çalıştı. Abdülhamit'e Meşrutiyet'in sağlanmasını savunan birkaç rapor gönderdi. Meşrutiyet'in ilânından sonra mebusan ve âyan meclisleri başkanlıklarında bulundu ve her türlü aktif hareketten çekinen birisiydi.
Ama bir gün geldi ve Doktor Nazım, bir zaman mızıkalarla karşılandığı bu İzmir rıhtımlarında yıllar sonra bir suikast zanlısı olarak süngülüler arasında götürüldü ve bu yol, Ankara'da bir darağacında son buldu.
Sonsöz: 300 bin yıllık Türk Milleti’ni yeni bir rejime kavuşturmak için örgütler kuracaksın, dağlara çıkacaksın ve mücadeleyi bütün ülke sınırlarına yayacaksın ama; ülkeyi nasıl yöneteceğin plan-program yapmayacaksın. İşte o zaman kısa zamanda kaybetmeyi de kabulleneceksin. İttihatçı gençler elbette ki iyi niyetli, vatan aşkı ile dolu ve ülkücü gençlerdi. Hepsinin tek amacı Osmanlı Devleti’ni ‘’Hasta Adam’’ kisvesinde kurtarıp eski gücüne kavuşturmak için canlarını feda ediyorlardı ve de ettiler. Ama bu gençlerin tecrübesiz ve birikimsiz olması bir yana bir de bilgili ve bilge kişilerden faydalanmamaları başarısızlıklarına neden oldu. Keşke tarihte ibret alsalardı ne kadar iyi olurdu, çünkü kurtarmak istedikleri Osmanlı’nın padişahlarının tecrübeli bilge lalaları veya bilge kişileri vardı. Mesela Osman Bey-Şey Edebali, Orhan Bey-Davud-u Kayseri, Fatih-Akşemsettin, Kanuni-Ebusuud, Yavuz-Zembilli Ali, I.Ahmet-Aziz Mahmut Hüdai, III.Mehmet -Hoca Sadeddin gibi… Ama yine de bu gençlerin en takdir edilecek yönleri ise İstiklal Savaşı Zaferi’ni kazanmaları ve Cumhuriyetin ilanına gidecek yolu açmaları olmuştur.
