Շուշանիկ Թամրազյան
Միջանցքը նեղ էր ու երկար: Ստվերները լցրել էին աստիճանավանդակը, որ անավարտ շինարարության մի մաս էր հիշեցնում՝ չբնակեցված ու ստվերամարմին: Դրսում ավարտվում էր երեկոն: Բանալին դրված էր շորի տակ՝ շեմքի առաջ, ու պետք էր կռանալ: Միջանցքը բացարձակապես դատարկ էր: Իրար հաջորդող դռների առաջ կենդանության ոչ մի նշույլ: Բայց եթե դրանցից մեկը բացվեր, ու նկատեին դռան առաջ կռացած, կիսամթի մեջ բանալի փնտրող անծանոթուհուն, ստիպված էի լինելու ճշտել՝ հնարավորինս բնական ու ինքնավստահ տոնով. «Տանտիրուհին է թողել: Հատուկ ինձ համար: Ասել է՝ երբ ուզում ես, մտիր, նույնիսկ՝ իմ բացակայությամբ»:
Դա, իսկապես, այդպես էր: Բայց երբ պատկերացնում էի ինձ հառված հայացքը՝ թիկունքում, սեփական պատասխանս ինձ թվում էր ոչ համոզիչ: Բանալին պտտել էի կողպեքի մեջ ու ներս մտել: Սենյակը մեծ էր ու գրեթե դատարկ, բարձր առաստաղով, մեծադիր, ուղղանկյուն փեղկերով, որ հասնում էին մինչև առաստաղ: Բաց փեղկերից երեկոյի թափանցիկ, չմակարդվող կապույտը հորդում էր ներս: Ծակող, անբնական մի բան կար այդ կապույտի մեջ: Հիմա ես ներսում էի, բայց միակ բանը, որ կարող էի զգալ մեծ, անծայրածիր մի բացակայություն էր: Ու մեծ, ուղղանկյուն հայելում էլ, որ բարձրանում էր մինչև քիվերը, անբնակելի կապույտի դիմագիծը ուղիղ նայում էր ինձ:
Ոչ մի տեղ ոչ մի հաստատող, քաջալերող լուսանկար, առավել ևս՝ գիրք կամ երկտող: Բայց դա Աննա Ախմատովայի տունն է: Չգիտեմ՝ որտեղ, որ երկրում... Որովհետև չունեմ Ռուսաստանի զգացողությունը: Բանալին թողել է ինձ, որ «երբ պետք լինի», ներս մտնեմ... թեկուզ իր բացակայությամբ.... Պատսպարվե՞մ... Բայց թափանցիկ, ասես ներսից ծակված այդ կապույտի մեջ ոչ մի պատսպարող բան չկա, ու դա պարզ է առաջին իսկ վայրկյանից: Ջահերը վառ են: Ես երկար մնում եմ հայելու առաջ:
Օրեր շարունակ ինձ չի լքում տարօրինակ, անսպասելի այդ երազի զգացողությունը... Ես վաղուց արդեն դադարել եմ ճամփորդել, և երկու-երեք օրով Փարիզի կամ Առլի իրենց բնակարաններում ինձ հյուրընկալող ընկերներս վաղուց արդեն ինձ իրենց բանալին չեն թողնում փոստարկղում կամ շեմքի շորի տակ... Արցախի պաշարման ծանր, ծանր ամիսներն են, բայց ամենածանր մղձավանջի մեջ անգամ ես անկարող եմ Ստեփանակերտի կամ Վանք գյուղի բնակիչներին պատկերացնել ապաստան փնտրելիս... Ախմա՞տովան... ճիշտ է, դրանից շատ ամիսներ առաջ՝ 2020-ին՝ համավարակի կաթվածահար անշարժության օրերին, մի քանի արձակ տեքստ եմ թարգմանել՝ ուղղակի, հաճույքի համար, կլանվել Սիրենի ձայնի ելևէջներով, բայց երբեք հյուրընկալվելու, պատսպարվելու, առավել ևս՝ ապաստան խնդրելու և ստանալու զգացողություն չեմ ունեցել... Այդ երազը անիմաստ է և անհարկի...
Եվ, այնուամենայնիվ, մեծ, անբնակելի, ասես ներսից ծակված այդ կապույտի զգացողությունը, դատարկ հայելին, որում երեկոն է անդրադարձել. այս պատկերը կրկնվում է պարբերաբար, շեղում է ինձ, ստիպում է կանգ առնել:
Ու թափառող ֆրազներ, որ շատ հեռու են եզրակացություն լինելուց, բայց վերադառնում են՝ համառորեն, շափյուղա կապույտի ծակող զգացողության հետ. Աննա Ախմատովան ոչ մեկին տուն չի տալիս իր տողերում, որովհետև հավանաբար, տուն չի էլ փնտրում: Նա իր բնակության վայրը մեկընդմիշտ ընտրել է օդի կապույտ հարկերում:
Մի քանի ամիս հետո միայն՝ Ծաղկաձորում, որտեղ խոտերն ու անցնող ժամերն ինձ համար ամեն օր մի նոր բանաստեղծություն են ընտրում, որ ես որոշում եմ թարգմանել հաճույքի համար, «բաց կապույտ սենյակի» պատկերն ինձ ստիպում է ժպտալ Ախմատովայի բանաստեղծական տողերից մեկում: « Там тень моя осталась и тоскует/В той светло-синей комнате живет... »: Նույն սենյակը չէ: Բայց ծանոթ մի բան կա. անծայրածիր, շնչող բացակայության զգացողությունը այդ տողում, որ ես անմիջապես էլ ուզում եմ թարգմանել. «Իմ ստվերն է լուռ այնտեղ ինձ կարոտում:/Նա բնակվում է բաց կապույտ այն սենյակում»: Ու հետո երկար զբոսնում եմ՝ վերագտած պատկերի երջանիկ զգացողությամբ, կրկնում եմ այն մտքում, մինչև ի վերջո մեծ դժվարությամբ հրաժարվեմ իմ առաջին ընկալում/ապրումից, ուղղեմ. «Իմ ստվերն է լուռ այնտեղ թախիծը իր պարպում:/Նա բնակվում է բաց կապույտ այն սենյակում»...
***
Այս թարգմանությունները մասամբ պատահականության, մասամբ տարիների խորքից եկող հիշողության ծնունդ են:
2019-ն է, երբ լերդացող անշարժության զգացումը ցրելու համար, ձեռքս եմ վերցնում Աննա Ախմատովայի «Путем всея земли» հատընտիրը (Ն. Կորոլյովա, Ն. Գոնչարովա, Պանորամա, Մոսկվա, 1996): Թերթելով դպրոցական տարիներից ինձ ուղեկցած բանաստեղծությունները՝ հասնում եմ արձակ էջերին ու կանգ առնում Մոդիլյանիին նվիրված տեքստի վրա, որ առաջին անգամ եմ կարդում:
Տեքստի՝ առերևույթ ողորկ մակերևույթի տակ հետվերլենյան Փարիզի լողացող ուրվագիծն ու նախահեղափոխական Պետերբուրգն են, դարասկզբի ողբերգական բեկումների կանխազգացումը, հրկիզվող թռիչքներն ու բռնկումները «ինքնասպանների մի ամբողջ սերնդի», ինչպես կգրի բանաստեղծուհին 1960 թվականին՝ դարասկզբի համապատկերը ներկայացնող մտացածին իր բալետի լիբրետտոյում, հետհեղափոխական Ռուսաստանի՝ ավելի ու ավելի ծանրացող, ճզմող հևքը: Եվ անմիջապես էլ այդ տեքստը երազում եմ հայերեն: Դրան հետևում են Պուշկինին, Լերմոնտովին, Դանտեին նվիրված արձակ էջերը:
...Հաճախ բանաստեղծներն են լավագույն դիմանկարիչները: 1857-ին, երբ Բոդլերը ծավալուն հոդված է նվիրում «Տիկին Բովարիի» համար դատական ատյանների առջև հայտնված Ֆլոբերին, իրականում նա Ֆլոբերի լավագույն դիմանկարն է ներկայացնում՝ արվեստագետի և քննադատի բացառիկ ազնվությամբ: Դրանից մի տարի առաջ՝ 1856-ին, Էդգար Ալան Պոյի իր թարգմանություններին կցված ծավալուն ծանոթագրության մեջ անդրադառնալով 1855-ին կյանքին վերջ տված Ժերար դը Ներվալին, նա ընդամենը մի նախադասությամբ բացառիկ ճշգրտության մի դիմանկար է վրձնել՝ «բանաստեղծներից ազնվագույնին» փրկելով կենցաղային առասպելների սարդոստայնից: Մինչև օրս, երբ մտքում Ակսել Բակունցի հավատարիմ դիմանկար եմ փնտրում գրողի մասին ոչինչ չիմացող օտարերկրացիներին ներկայացնելու համար, առաջին մտապատկերը, փայլուն գրականագիտական աշխատություններից առաջ, Եղիշե Չարենցի՝ 1936 թ.-ին գրված բանաստեղծությունն է, որում ոչ միայն գրողի, այլև նրա ստեղծագործության ամենաճշգրիտ բնութագիրն է խտանում:
Դիմանկարիչ Ախմատովան զարմացնում է թեթևասահ վրձնահարվածների ճշգրտությամբ և խորությամբ, իր բացառիկ, խտապատկերային դիտողականությամբ, որ երբեմն գործում է՝ առանց գեղարվեստական պատկերի օժանդակության, գրեթե լերկ և անպաճույճ: Մեր առջև եռակի դիմանկարներ են. արվեստագետի հետևում, որպես կանոն, մշտապես դարի խորապատկերն է՝ խտացած երկու-երեք բառի, երբեմն էլ՝ մի դիպուկ բառակապակցության մեջ:
Բայց հայելային անդրադարձումների սկզբունքով՝ դիմանկարների ընդերքում ամբողջանում է նաև իր՝ բանաստեղծուհու անկրկնելի դիմագիծը: Դանտեն և իր հանճարին վտարող «հեղափոխական» Ֆլորենցիան, Պուշկինը և բանաստեղծի ապրումով սնվող, բանաստեղծի ապրումը լափող բարձրաշխարհիկ Պետերբուրգը, Լերմոնտովը և ուսադիրներով իր ժամանակակիցները, քսանվեցամյա Մոդիլյանին՝ բացարձակապես մենակ և անհայտ դարասկզբի Փարիզի աղմկահույզ ավանգարդում, 1937-ին անհասկանալի մի համառությամբ Գրողների միությունում սեփական գրական երեկոն նախաձեռնող Մանդելշտամը հետհեղափոխական Ռուսաստանի հրեշավոր միջանցքներում: Փոփոխվող դեկորներով կրկնվող այս արարի հետնաբեմում նաև Ախմատովան է ու նրա խոսքը՝ ուղղված Պատմությանն ու ժամանակին: Դա դատավճիռ չէ, այլ պարզ արձանագրություն:
Եվ պատահական չէ, որ բոլոր այս դիմանկարների առանցքում գրականության, արվեստի պատմության ամենահամառ հարցերից մեկն է. արվեստագետի, մտավորականի խիղճը: Ու նաև խոհը հարահոս Խոսքի՝ Բանաստեղծության ուժի մասին: Որովհետև ինչպես Արծաթե դարի իր ժամանակակիցներից շատերի դեպքում, Ախմատովայի հորիզոնում արվեստագետը մշտապես հաղթում է ժամանակին՝ երբեմն դրա դիմաց վճարելով իր ֆիզիկական գոյությամբ: Այս մասին է Պաստեռնակի «Դոկտոր Ժիվագոն», այս մասին է Ախմատովայի ողջ պոեզիան:
***
Երբեմն այս կամ այն երկը թարգմանելու ցանկությունը ծնվում է ընդամենը մի նախադասության կամ պատկերի շնորհիվ: Օսիպ Մանդելշտամին նվիրված գրառումներում, որոնցում խտանում է ժամանակաշրջանի մշակութային-հասարակական կյանքի համապարփակ և բազմաշերտ խճանկարը, մի պատկեր էր ինձ առանձնակի ցնցել, որ ես մտքում անմիջապես թարգմանել էի հայերեն: Մանդելշտամի առաջին ձերբակալությունը և դրան հաջորդող օրերը նկարագրելիս Աննա Ախմատովան հիշատակում է Նադյա Մանդելշտամի կին այցելուներին: Եվ այստեղ է, որ բանաստեղծուհու դիտողականությունը՝ զերծ բոլոր օժանդակ միջոցներից, հասնում է պատկերի առավելագույն արտահայտչականության. վշտի փայտացած, դեղնած դիմակների առջև զարդարուն, գարնանային զգեստներով կանայք են՝ մտերմուհիներ, որ մնացել են սահմանից անդին. «Այդ օրերին Մանդելշտամի տանը շատ կին այցելուներ էին լինում: Հիշողությանս մեջ մնացել է այդ պատկերը. նրանք գեղեցիկ էին, զարդարված, գարնանային թարմ զգեստներով: Սիմա Նարբուտը, որին դեռ չէր դիպել աղետը, Զենկևիչի գեղեցկուհի կինը՝ «գերված թրքուհին» (այդպես էինք նրան կոչում), պայծառաչվի, սլացիկ և արտառոց հանդարտ Նինա Օլշևսկայան: Ես ու Նադյան նստած էինք՝ գործած, ճմռթված մեր շորերով, դեղնած ու փայտացած»: Մի քանի ամիս շարունակ մտքում պարբերաբար կրկնում էի այդ նախադասությունները՝ որպես ամենաճշգրիտ բնորոշումը վշտի - և անդառնալի այն սահմանի, որով վիշտը բաժանում է մարդկանց:
Թռուցիկ վրձնահարվածներով արվող այս դիմանկարներին հատուկ է նաև բառի բացառիկ ընկալումը. ինչպե՞ս է առաջին հայացքից ողորկ, կանոնիկ այս գրվածքում բանաստեղծական պատկերը ընդամենը մի բառի շնորհով դուրս լողում գեղարվեստական խոսքի ակնկալելի հունից, ստանում անկրկնելի դիմագիծ: Ինչպես Ախմատովայի պոեզիայում է բանաստեղծականի զարկերակը երբեմն խտանում մի նրբերանգի, քերականական անսովոր կիրառության կամ նախդիրի մեջ, այդպես էլ արձակ էջերում է խոսքի սաղարթը կենդանանում ընդամենը մի բառակապակցության շնորհիվ, ինչպես այս պատկերում, որտեղ բանաստեղծուհին քսանվեցամյա Մոդիլյանիի մոտ է եկել ոչ թե կարմիր վարդերի «փնջով», այլ «охапка»-ով: Ինձ ամիսներ շարունակ ուղեկցում էր այդ «охапка красных роз»-ը, որ հայերեն ստիպված էի «կարմիր վարդերի խուրձ» թարգմանել. «Մի անգամ մենք, հավանաբար, սխալ էինք պայմանավորվել, ու գնալով Մոդիլյանիի հետևից՝ ես նրան տանը չգտա և որոշեցի մի քանի րոպե սպասել: Գրկիս կարմիր վարդերի խուրձ էր: Արվեստանոցի փակ դարպասի հետևում երևում էր բաց պատուհանը: Պարապությունից չիմանալով՝ ինչ անել՝ սկսեցի ծաղիկներն իրար հետևից նետել արվեստանոց: Առանց Մոդիլյանիին սպասելու՝ հեռացա» («Как-то раз мы, вероятно, плохо сговорились, и я, зайдя за Модильани, не застала его и решила подождать его несколько минут. У меня в руках была охапка красных роз. Окно над запертыми воротами мастерской было открыто. Я, от нечего делать, стала бросать в мастерскую цветы. Не дождавшись Модильяни, я ушла»):
Երկու արվեստագետների դիմագիծը, որ ժամանակի խաչմերուկներից մեկում մի պահ հանդիպել են, որպեսզի մեկընդմիշտ կորցնեն իրար միմյանց տեսադաշտից, նրանց երիտասարդ, այլաբնակ օտարությունը, տարածաճողփ ծարավն ու որոնումների հրկեզ ընթացքը, իրար հանդիպած ստվերամարմին Փարիզի և Պետերբուրգի ողջ ուղեծիրն ինձ համար խտացած էին այդ «մի գիրկ վարդի» մեջ:
Պատկերը ծագում ու անհետանում էր մի բառակապակցությամբ:
***
Եվ վերջապես, հիշողության մասին: Ախմատովայի ստեղծագործությունների հետ իմ առաջին իրական հանդիպումը 1988-ին է, ես տասը տարեկան եմ, և երկրաշարժն ինձ համար հեռուստացույցի էկրաններից և ռադիոընդունիչներից, հարազատների պատմություններից մեր առօրյա հորդող պատկերներ և հնչյուններ են, որ վշտի, կորստյան, սգի անծայրածիր քարտեզներն են բացում իմ առջև: Բայց ոչ մի պատկեր, մինչև իսկ՝ երեխայի անկենդան մարմնի վրա ողբացող տղամարդու դեմքը այնքան խոր և տևական տպավորություն չի գործել ինձ վրա, որքան եղերամոր խորհրդավոր կերպարը, որ մի անգամ նշմարել եմ էկրանին:
Հետկեսօր է, ամբողջ ընտանիքով Այգեստանում ենք՝ պապիկիս տանը: Պատահաբար եմ մտնում հյուրասենյակ: Բոլորի դեմքերը, քարացած, լարված, հառված են միացրած հեռուստացույցի էկրանին: Հիշում եմ՝ ինձ ցնցում է այն, որ պապիկիս աչքերը խոնավ են ու դարձել են սովորականից ավելի մեծ ու խոր: Իմ հերթին, հայացքս դեպի էկրանն եմ դարձնում. բարձրահասակ, զարմանալի վեհ դեմքով մի կին ռուսերեն բանաստեղծություն է արտասանում, որ եղերերգ է հիշեցնում: Տեսախցիկը ժամանակ առ ժամանակ դառնում է նվագախմբին և երիտասարդ խմբավարին, որին բոլորս ճանաչում ենք և սիրում: «Ամբողջը Ախմատովա՞ է»,-հարցնում է տատիկս: Ու ես հիշում եմ անունը, որ տեսել եմ արծաթագույն կազմով «Դարասկզբի ռուսական պոեզիայի» ժողովածուում, որն հաճախ է հայտնվում ճաշասենյակի սեղանին: Կնոջ դեմքով թանաքագույն արցունքներ են հոսում, ու ես անկարող եմ հայացքս կտրել էկրանից: Խորհրդավոր եղերամայրը Ալլա Դեմիդովան է, որի անունը դաջվում է իմ տարիքի և ինձնից մեծ բոլոր հայերի հիշողության մեջ: Արծաթագույն տողերը, որ երբեմն որպես օրորոցային, երբեմն որպես աղոթք են հնչում, Աննա Ախմատովայի «Ռեքվիեմի» «Վերջաբանն» են, որ նույնիսկ տարիներ անց ես անկարող եմ լինելու լսել՝ առանց այդ տեսարանի ֆիզիկական զգացողության:
Շատ տարիներ են անցել. 2021 թվականն է, երբ մի օր հյուրասենյակի գրադարակը դասավորելիս պատահաբար ձեռքս եմ վերցնում Ջոն Քիթսի պոեզիայի ռուսական հրատարակությունը: Հին հրատարակություն է, և ինձ հետաքրքրել են նուրբ ձևավորումները: Բացում եմ, սկսում եմ թերթել: Անվանաթերթին հատորյակը կազմողի՝ Վ. Ռոգովի ընծայականն է՝ ռուսերենով. «Дорогим Элле и Геворгу с благодарностью за внимание и заботу, мною незаслуженную. В. Рогов, 8. XII. 66, Ереван»: Էլլան՝ մեր սիրելի Լիլիթ Զաքարյանը, արդեն չկա: Ինչպե՞ս է գիրքը հայտնվել մեր տանը, նա՞ է հայրիկիս նվիրել, հայրի՞կս է վերցրել ու հետո մոռացել վերադարձնել: Սկսում եմ թերթել: 79-րդ էջում հանդիպում եմ տպագիր, ծալված էջերի: Ռուսերեն են, սկսում եմ կարդալ. «Այդժամ ժպիտի նման մի բան սահեց այն մակերեսով, որ մի ժամանակ նրա դեմքն էր եղել...»: «Ռեքվիեմի» նախերգանքն է, էջերը հաջորդում են իրար, մինչև «Վերջաբանը»: 1966-ի դեկտեմբերին՝ բանաստեղծուհու մահվանից ամիսներ ա՞նց են այդ էջերը հայտնվել գրքում: Թե՞ հայրիկս է պահել այդտեղ ավելի ուշ... Իմ հարցերին այլևս ոչ ոք չի կարող պատասխանել:
2023 թ.-ին, երբ Ծաղկաձորում նորից վերադառնում եմ Ախմատովայի բանաստեղծություններին, ինձ համար սկզբից ևեթ պարզ է, որ «Ռեքվիեմին» չեմ անդրադառնալու: Թարգմանելու եմ այն, ինչ մնում է «ծայրամասում», իմ ապրումի ծայրամասում՝ խորքում թողնելով արծաթե, հարահոս ձայնի պատկերը: Այդպես երեսունինը բանաստեղծություն հաջորդում են իրար, որոնց ընտրում եմ, ինչպես ուղեկցին կամ վկային են ընտրում: Ընտրությունն ինձ ամեն օր խոտերն ու անցնող ժամերն են թելադրում: Դրանից մի քանի ամիս առաջ հանգամանքների բերումով ծանոթացել եմ Ախմատովայի ֆրանսերեն թարգմանություններին (Anno Domini MCMXXI, Harpo§, 2006, France): Տողացիի սկզբունքով արված ֆրանսերեն տեքստերն այնքան հեռու են Ախմատովայից, որ դա ստիպում է ինձ մի հոդված գրել: Իր մեծ կամ փոքր, առանցքային կամ «ծայրամասային» գործերում Ախմատովան ինձ համար, առաջին հերթին, երգի անդիմադրելի կախարդանքն է: Բանաստեղծությունը ծնվում և մարում է երգի պես՝ արվեստաբանական, մշակութաբանական, փիլիսոփայական ահռելի շտեմարանի վերևում թեթևորեն պարող իր հնչյուններով՝ զուլալ ու խոր, խաղացկուն ու անսեթևեթ:
Ծաղկաձոր եկել ենք՝ պատսպարվելու քաղաքի տապից: Եվ մեր փոքրիկ այգին լի է ստվերներով ու ձայներով: Սպասման ամիսներ են, լարված սպասման, բայց այդ սպասումն էլ դանդաղ սկսում է տարտամանալ, դառնում գիշերաթիթեռի թևերի պես փոշոտ ու անմարմին: Մեր տագնապած մտքերը, մեզնից օտարվելով, փետրագնդակի պես թռչում են արևի բա՜րձր-բարձր հարկերում, ու մենք ջրում ենք ծառերը: Ամեն երեկո քաղաքից եկող խուլ արձագանքները թանձրանում են պարսպի տակ՝ թփերում: Ես աշխատում եմ՝ նստած խոտերի հայացքի առջև: Խատուտիկներին հաջորդում են եղերդակները:
Ինչ-որ տեղ բաց կապույտ սենյակի ծակող զգացողությունն է՝ տարօրինակ այդ ամռան մարմնի կամ անմարմնության համար, ու երգի այլաբնակ ճոճքը՝ ստվերախիտ սաղարթի վերևում:
Երբեմն կրկնում եմ իմ անհարկի երազի հետգրությունը, որ մնում է անավարտ. Ախմատովան ոչ մեկին տուն չի տալիս իր տողերում, որովհետև ինքն էլ, հավանաբար, տուն չի փնտրում: Նա իր բնակության վայրը մեկընդմիշտ ընտրել է օդի կապույտ հարկերում...
22.06.2024
Շուշանիկ Թամրազյան
Միջանցքը նեղ էր ու երկար: Ստվերները լցրել էին աստիճանավանդակը, որ անավարտ շինարարության մի մաս էր հիշեցնում՝ չբնակեցված ու ստվերամարմին: Դրսում ավարտվում էր երեկոն: Բանալին դրված էր շորի տակ՝ շեմքի առաջ, ու պետք էր կռանալ: Միջանցքը բացարձակապես դատարկ էր: Իրար հաջորդող դռների առաջ կենդանության ոչ մի նշույլ: Բայց եթե դրանցից մեկը բացվեր, ու նկատեին դռան առաջ կռացած, կիսամթի մեջ բանալի փնտրող անծանոթուհուն, ստիպված էի լինելու ճշտել՝ հնարավորինս բնական ու ինքնավստահ տոնով. «Տանտիրուհին է թողել: Հատուկ ինձ համար: Ասել է՝ երբ ուզում ես, մտիր, նույնիսկ՝ իմ բացակայությամբ»:
Դա, իսկապես, այդպես էր: Բայց երբ պատկերացնում էի ինձ հառված հայացքը՝ թիկունքում, սեփական պատասխանս ինձ թվում էր ոչ համոզիչ: Բանալին պտտել էի կողպեքի մեջ ու ներս մտել: Սենյակը մեծ էր ու գրեթե դատարկ, բարձր առաստաղով, մեծադիր, ուղղանկյուն փեղկերով, որ հասնում էին մինչև առաստաղ: Բաց փեղկերից երեկոյի թափանցիկ, չմակարդվող կապույտը հորդում էր ներս: Ծակող, անբնական մի բան կար այդ կապույտի մեջ: Հիմա ես ներսում էի, բայց միակ բանը, որ կարող էի զգալ մեծ, անծայրածիր մի բացակայություն էր: Ու մեծ, ուղղանկյուն հայելում էլ, որ բարձրանում էր մինչև քիվերը, անբնակելի կապույտի դիմագիծը ուղիղ նայում էր ինձ:
Ոչ մի տեղ ոչ մի հաստատող, քաջալերող լուսանկար, առավել ևս՝ գիրք կամ երկտող: Բայց դա Աննա Ախմատովայի տունն է: Չգիտեմ՝ որտեղ, որ երկրում... Որովհետև չունեմ Ռուսաստանի զգացողությունը: Բանալին թողել է ինձ, որ «երբ պետք լինի», ներս մտնեմ... թեկուզ իր բացակայությամբ.... Պատսպարվե՞մ... Բայց թափանցիկ, ասես ներսից ծակված այդ կապույտի մեջ ոչ մի պատսպարող բան չկա, ու դա պարզ է առաջին իսկ վայրկյանից: Ջահերը վառ են: Ես երկար մնում եմ հայելու առաջ:
Օրեր շարունակ ինձ չի լքում տարօրինակ, անսպասելի այդ երազի զգացողությունը... Ես վաղուց արդեն դադարել եմ ճամփորդել, և երկու-երեք օրով Փարիզի կամ Առլի իրենց բնակարաններում ինձ հյուրընկալող ընկերներս վաղուց արդեն ինձ իրենց բանալին չեն թողնում փոստարկղում կամ շեմքի շորի տակ... Արցախի պաշարման ծանր, ծանր ամիսներն են, բայց ամենածանր մղձավանջի մեջ անգամ ես անկարող եմ Ստեփանակերտի կամ Վանք գյուղի բնակիչներին պատկերացնել ապաստան փնտրելիս... Ախմա՞տովան... ճիշտ է, դրանից շատ ամիսներ առաջ՝ 2020-ին՝ համավարակի կաթվածահար անշարժության օրերին, մի քանի արձակ տեքստ եմ թարգմանել՝ ուղղակի, հաճույքի համար, կլանվել Սիրենի ձայնի ելևէջներով, բայց երբեք հյուրընկալվելու, պատսպարվելու, առավել ևս՝ ապաստան խնդրելու և ստանալու զգացողություն չեմ ունեցել... Այդ երազը անիմաստ է և անհարկի...
Եվ, այնուամենայնիվ, մեծ, անբնակելի, ասես ներսից ծակված այդ կապույտի զգացողությունը, դատարկ հայելին, որում երեկոն է անդրադարձել. այս պատկերը կրկնվում է պարբերաբար, շեղում է ինձ, ստիպում է կանգ առնել:
Ու թափառող ֆրազներ, որ շատ հեռու են եզրակացություն լինելուց, բայց վերադառնում են՝ համառորեն, շափյուղա կապույտի ծակող զգացողության հետ. Աննա Ախմատովան ոչ մեկին տուն չի տալիս իր տողերում, որովհետև հավանաբար, տուն չի էլ փնտրում: Նա իր բնակության վայրը մեկընդմիշտ ընտրել է օդի կապույտ հարկերում:
Մի քանի ամիս հետո միայն՝ Ծաղկաձորում, որտեղ խոտերն ու անցնող ժամերն ինձ համար ամեն օր մի նոր բանաստեղծություն են ընտրում, որ ես որոշում եմ թարգմանել հաճույքի համար, «բաց կապույտ սենյակի» պատկերն ինձ ստիպում է ժպտալ Ախմատովայի բանաստեղծական տողերից մեկում: « Там тень моя осталась и тоскует/В той светло-синей комнате живет... »: Նույն սենյակը չէ: Բայց ծանոթ մի բան կա. անծայրածիր, շնչող բացակայության զգացողությունը այդ տողում, որ ես անմիջապես էլ ուզում եմ թարգմանել. «Իմ ստվերն է լուռ այնտեղ ինձ կարոտում:/Նա բնակվում է բաց կապույտ այն սենյակում»: Ու հետո երկար զբոսնում եմ՝ վերագտած պատկերի երջանիկ զգացողությամբ, կրկնում եմ այն մտքում, մինչև ի վերջո մեծ դժվարությամբ հրաժարվեմ իմ առաջին ընկալում/ապրումից, ուղղեմ. «Իմ ստվերն է լուռ այնտեղ թախիծը իր պարպում:/Նա բնակվում է բաց կապույտ այն սենյակում»...
***
Այս թարգմանությունները մասամբ պատահականության, մասամբ տարիների խորքից եկող հիշողության ծնունդ են:
2019-ն է, երբ լերդացող անշարժության զգացումը ցրելու համար, ձեռքս եմ վերցնում Աննա Ախմատովայի «Путем всея земли» հատընտիրը (Ն. Կորոլյովա, Ն. Գոնչարովա, Պանորամա, Մոսկվա, 1996): Թերթելով դպրոցական տարիներից ինձ ուղեկցած բանաստեղծությունները՝ հասնում եմ արձակ էջերին ու կանգ առնում Մոդիլյանիին նվիրված տեքստի վրա, որ առաջին անգամ եմ կարդում:
Տեքստի՝ առերևույթ ողորկ մակերևույթի տակ հետվերլենյան Փարիզի լողացող ուրվագիծն ու նախահեղափոխական Պետերբուրգն են, դարասկզբի ողբերգական բեկումների կանխազգացումը, հրկիզվող թռիչքներն ու բռնկումները «ինքնասպանների մի ամբողջ սերնդի», ինչպես կգրի բանաստեղծուհին 1960 թվականին՝ դարասկզբի համապատկերը ներկայացնող մտացածին իր բալետի լիբրետտոյում, հետհեղափոխական Ռուսաստանի՝ ավելի ու ավելի ծանրացող, ճզմող հևքը: Եվ անմիջապես էլ այդ տեքստը երազում եմ հայերեն: Դրան հետևում են Պուշկինին, Լերմոնտովին, Դանտեին նվիրված արձակ էջերը:
...Հաճախ բանաստեղծներն են լավագույն դիմանկարիչները: 1857-ին, երբ Բոդլերը ծավալուն հոդված է նվիրում «Տիկին Բովարիի» համար դատական ատյանների առջև հայտնված Ֆլոբերին, իրականում նա Ֆլոբերի լավագույն դիմանկարն է ներկայացնում՝ արվեստագետի և քննադատի բացառիկ ազնվությամբ: Դրանից մի տարի առաջ՝ 1856-ին, Էդգար Ալան Պոյի իր թարգմանություններին կցված ծավալուն ծանոթագրության մեջ անդրադառնալով 1855-ին կյանքին վերջ տված Ժերար դը Ներվալին, նա ընդամենը մի նախադասությամբ բացառիկ ճշգրտության մի դիմանկար է վրձնել՝ «բանաստեղծներից ազնվագույնին» փրկելով կենցաղային առասպելների սարդոստայնից: Մինչև օրս, երբ մտքում Ակսել Բակունցի հավատարիմ դիմանկար եմ փնտրում գրողի մասին ոչինչ չիմացող օտարերկրացիներին ներկայացնելու համար, առաջին մտապատկերը, փայլուն գրականագիտական աշխատություններից առաջ, Եղիշե Չարենցի՝ 1936 թ.-ին գրված բանաստեղծությունն է, որում ոչ միայն գրողի, այլև նրա ստեղծագործության ամենաճշգրիտ բնութագիրն է խտանում:
Դիմանկարիչ Ախմատովան զարմացնում է թեթևասահ վրձնահարվածների ճշգրտությամբ և խորությամբ, իր բացառիկ, խտապատկերային դիտողականությամբ, որ երբեմն գործում է՝ առանց գեղարվեստական պատկերի օժանդակության, գրեթե լերկ և անպաճույճ: Մեր առջև եռակի դիմանկարներ են. արվեստագետի հետևում, որպես կանոն, մշտապես դարի խորապատկերն է՝ խտացած երկու-երեք բառի, երբեմն էլ՝ մի դիպուկ բառակապակցության մեջ:
Բայց հայելային անդրադարձումների սկզբունքով՝ դիմանկարների ընդերքում ամբողջանում է նաև իր՝ բանաստեղծուհու անկրկնելի դիմագիծը: Դանտեն և իր հանճարին վտարող «հեղափոխական» Ֆլորենցիան, Պուշկինը և բանաստեղծի ապրումով սնվող, բանաստեղծի ապրումը լափող բարձրաշխարհիկ Պետերբուրգը, Լերմոնտովը և ուսադիրներով իր ժամանակակիցները, քսանվեցամյա Մոդիլյանին՝ բացարձակապես մենակ և անհայտ դարասկզբի Փարիզի աղմկահույզ ավանգարդում, 1937-ին անհասկանալի մի համառությամբ Գրողների միությունում սեփական գրական երեկոն նախաձեռնող Մանդելշտամը հետհեղափոխական Ռուսաստանի հրեշավոր միջանցքներում: Փոփոխվող դեկորներով կրկնվող այս արարի հետնաբեմում նաև Ախմատովան է ու նրա խոսքը՝ ուղղված Պատմությանն ու ժամանակին: Դա դատավճիռ չէ, այլ պարզ արձանագրություն:
Եվ պատահական չէ, որ բոլոր այս դիմանկարների առանցքում գրականության, արվեստի պատմության ամենահամառ հարցերից մեկն է. արվեստագետի, մտավորականի խիղճը: Ու նաև խոհը հարահոս Խոսքի՝ Բանաստեղծության ուժի մասին: Որովհետև ինչպես Արծաթե դարի իր ժամանակակիցներից շատերի դեպքում, Ախմատովայի հորիզոնում արվեստագետը մշտապես հաղթում է ժամանակին՝ երբեմն դրա դիմաց վճարելով իր ֆիզիկական գոյությամբ: Այս մասին է Պաստեռնակի «Դոկտոր Ժիվագոն», այս մասին է Ախմատովայի ողջ պոեզիան:
***
Երբեմն այս կամ այն երկը թարգմանելու ցանկությունը ծնվում է ընդամենը մի նախադասության կամ պատկերի շնորհիվ: Օսիպ Մանդելշտամին նվիրված գրառումներում, որոնցում խտանում է ժամանակաշրջանի մշակութային-հասարակական կյանքի համապարփակ և բազմաշերտ խճանկարը, մի պատկեր էր ինձ առանձնակի ցնցել, որ ես մտքում անմիջապես թարգմանել էի հայերեն: Մանդելշտամի առաջին ձերբակալությունը և դրան հաջորդող օրերը նկարագրելիս Աննա Ախմատովան հիշատակում է Նադյա Մանդելշտամի կին այցելուներին: Եվ այստեղ է, որ բանաստեղծուհու դիտողականությունը՝ զերծ բոլոր օժանդակ միջոցներից, հասնում է պատկերի առավելագույն արտահայտչականության. վշտի փայտացած, դեղնած դիմակների առջև զարդարուն, գարնանային զգեստներով կանայք են՝ մտերմուհիներ, որ մնացել են սահմանից անդին. «Այդ օրերին Մանդելշտամի տանը շատ կին այցելուներ էին լինում: Հիշողությանս մեջ մնացել է այդ պատկերը. նրանք գեղեցիկ էին, զարդարված, գարնանային թարմ զգեստներով: Սիմա Նարբուտը, որին դեռ չէր դիպել աղետը, Զենկևիչի գեղեցկուհի կինը՝ «գերված թրքուհին» (այդպես էինք նրան կոչում), պայծառաչվի, սլացիկ և արտառոց հանդարտ Նինա Օլշևսկայան: Ես ու Նադյան նստած էինք՝ գործած, ճմռթված մեր շորերով, դեղնած ու փայտացած»: Մի քանի ամիս շարունակ մտքում պարբերաբար կրկնում էի այդ նախադասությունները՝ որպես ամենաճշգրիտ բնորոշումը վշտի - և անդառնալի այն սահմանի, որով վիշտը բաժանում է մարդկանց:
Թռուցիկ վրձնահարվածներով արվող այս դիմանկարներին հատուկ է նաև բառի բացառիկ ընկալումը. ինչպե՞ս է առաջին հայացքից ողորկ, կանոնիկ այս գրվածքում բանաստեղծական պատկերը ընդամենը մի բառի շնորհով դուրս լողում գեղարվեստական խոսքի ակնկալելի հունից, ստանում անկրկնելի դիմագիծ: Ինչպես Ախմատովայի պոեզիայում է բանաստեղծականի զարկերակը երբեմն խտանում մի նրբերանգի, քերականական անսովոր կիրառության կամ նախդիրի մեջ, այդպես էլ արձակ էջերում է խոսքի սաղարթը կենդանանում ընդամենը մի բառակապակցության շնորհիվ, ինչպես այս պատկերում, որտեղ բանաստեղծուհին քսանվեցամյա Մոդիլյանիի մոտ է եկել ոչ թե կարմիր վարդերի «փնջով», այլ «охапка»-ով: Ինձ ամիսներ շարունակ ուղեկցում էր այդ «охапка красных роз»-ը, որ հայերեն ստիպված էի «կարմիր վարդերի խուրձ» թարգմանել. «Մի անգամ մենք, հավանաբար, սխալ էինք պայմանավորվել, ու գնալով Մոդիլյանիի հետևից՝ ես նրան տանը չգտա և որոշեցի մի քանի րոպե սպասել: Գրկիս կարմիր վարդերի խուրձ էր: Արվեստանոցի փակ դարպասի հետևում երևում էր բաց պատուհանը: Պարապությունից չիմանալով՝ ինչ անել՝ սկսեցի ծաղիկներն իրար հետևից նետել արվեստանոց: Առանց Մոդիլյանիին սպասելու՝ հեռացա» («Как-то раз мы, вероятно, плохо сговорились, и я, зайдя за Модильани, не застала его и решила подождать его несколько минут. У меня в руках была охапка красных роз. Окно над запертыми воротами мастерской было открыто. Я, от нечего делать, стала бросать в мастерскую цветы. Не дождавшись Модильяни, я ушла»):
Երկու արվեստագետների դիմագիծը, որ ժամանակի խաչմերուկներից մեկում մի պահ հանդիպել են, որպեսզի մեկընդմիշտ կորցնեն իրար միմյանց տեսադաշտից, նրանց երիտասարդ, այլաբնակ օտարությունը, տարածաճողփ ծարավն ու որոնումների հրկեզ ընթացքը, իրար հանդիպած ստվերամարմին Փարիզի և Պետերբուրգի ողջ ուղեծիրն ինձ համար խտացած էին այդ «մի գիրկ վարդի» մեջ:
Պատկերը ծագում ու անհետանում էր մի բառակապակցությամբ:
***
Եվ վերջապես, հիշողության մասին: Ախմատովայի ստեղծագործությունների հետ իմ առաջին իրական հանդիպումը 1988-ին է, ես տասը տարեկան եմ, և երկրաշարժն ինձ համար հեռուստացույցի էկրաններից և ռադիոընդունիչներից, հարազատների պատմություններից մեր առօրյա հորդող պատկերներ և հնչյուններ են, որ վշտի, կորստյան, սգի անծայրածիր քարտեզներն են բացում իմ առջև: Բայց ոչ մի պատկեր, մինչև իսկ՝ երեխայի անկենդան մարմնի վրա ողբացող տղամարդու դեմքը այնքան խոր և տևական տպավորություն չի գործել ինձ վրա, որքան եղերամոր խորհրդավոր կերպարը, որ մի անգամ նշմարել եմ էկրանին:
Հետկեսօր է, ամբողջ ընտանիքով Այգեստանում ենք՝ պապիկիս տանը: Պատահաբար եմ մտնում հյուրասենյակ: Բոլորի դեմքերը, քարացած, լարված, հառված են միացրած հեռուստացույցի էկրանին: Հիշում եմ՝ ինձ ցնցում է այն, որ պապիկիս աչքերը խոնավ են ու դարձել են սովորականից ավելի մեծ ու խոր: Իմ հերթին, հայացքս դեպի էկրանն եմ դարձնում. բարձրահասակ, զարմանալի վեհ դեմքով մի կին ռուսերեն բանաստեղծություն է արտասանում, որ եղերերգ է հիշեցնում: Տեսախցիկը ժամանակ առ ժամանակ դառնում է նվագախմբին և երիտասարդ խմբավարին, որին բոլորս ճանաչում ենք և սիրում: «Ամբողջը Ախմատովա՞ է»,-հարցնում է տատիկս: Ու ես հիշում եմ անունը, որ տեսել եմ արծաթագույն կազմով «Դարասկզբի ռուսական պոեզիայի» ժողովածուում, որն հաճախ է հայտնվում ճաշասենյակի սեղանին: Կնոջ դեմքով թանաքագույն արցունքներ են հոսում, ու ես անկարող եմ հայացքս կտրել էկրանից: Խորհրդավոր եղերամայրը Ալլա Դեմիդովան է, որի անունը դաջվում է իմ տարիքի և ինձնից մեծ բոլոր հայերի հիշողության մեջ: Արծաթագույն տողերը, որ երբեմն որպես օրորոցային, երբեմն որպես աղոթք են հնչում, Աննա Ախմատովայի «Ռեքվիեմի» «Վերջաբանն» են, որ նույնիսկ տարիներ անց ես անկարող եմ լինելու լսել՝ առանց այդ տեսարանի ֆիզիկական զգացողության:
Շատ տարիներ են անցել. 2021 թվականն է, երբ մի օր հյուրասենյակի գրադարակը դասավորելիս պատահաբար ձեռքս եմ վերցնում Ջոն Քիթսի պոեզիայի ռուսական հրատարակությունը: Հին հրատարակություն է, և ինձ հետաքրքրել են նուրբ ձևավորումները: Բացում եմ, սկսում եմ թերթել: Անվանաթերթին հատորյակը կազմողի՝ Վ. Ռոգովի ընծայականն է՝ ռուսերենով. «Дорогим Элле и Геворгу с благодарностью за внимание и заботу, мною незаслуженную. В. Рогов, 8. XII. 66, Ереван»: Էլլան՝ մեր սիրելի Լիլիթ Զաքարյանը, արդեն չկա: Ինչպե՞ս է գիրքը հայտնվել մեր տանը, նա՞ է հայրիկիս նվիրել, հայրի՞կս է վերցրել ու հետո մոռացել վերադարձնել: Սկսում եմ թերթել: 79-րդ էջում հանդիպում եմ տպագիր, ծալված էջերի: Ռուսերեն են, սկսում եմ կարդալ. «Այդժամ ժպիտի նման մի բան սահեց այն մակերեսով, որ մի ժամանակ նրա դեմքն էր եղել...»: «Ռեքվիեմի» նախերգանքն է, էջերը հաջորդում են իրար, մինչև «Վերջաբանը»: 1966-ի դեկտեմբերին՝ բանաստեղծուհու մահվանից ամիսներ ա՞նց են այդ էջերը հայտնվել գրքում: Թե՞ հայրիկս է պահել այդտեղ ավելի ուշ... Իմ հարցերին այլևս ոչ ոք չի կարող պատասխանել:
2023 թ.-ին, երբ Ծաղկաձորում նորից վերադառնում եմ Ախմատովայի բանաստեղծություններին, ինձ համար սկզբից ևեթ պարզ է, որ «Ռեքվիեմին» չեմ անդրադառնալու: Թարգմանելու եմ այն, ինչ մնում է «ծայրամասում», իմ ապրումի ծայրամասում՝ խորքում թողնելով արծաթե, հարահոս ձայնի պատկերը: Այդպես երեսունինը բանաստեղծություն հաջորդում են իրար, որոնց ընտրում եմ, ինչպես ուղեկցին կամ վկային են ընտրում: Ընտրությունն ինձ ամեն օր խոտերն ու անցնող ժամերն են թելադրում: Դրանից մի քանի ամիս առաջ հանգամանքների բերումով ծանոթացել եմ Ախմատովայի ֆրանսերեն թարգմանություններին (Anno Domini MCMXXI, Harpo§, 2006, France): Տողացիի սկզբունքով արված ֆրանսերեն տեքստերն այնքան հեռու են Ախմատովայից, որ դա ստիպում է ինձ մի հոդված գրել: Իր մեծ կամ փոքր, առանցքային կամ «ծայրամասային» գործերում Ախմատովան ինձ համար, առաջին հերթին, երգի անդիմադրելի կախարդանքն է: Բանաստեղծությունը ծնվում և մարում է երգի պես՝ արվեստաբանական, մշակութաբանական, փիլիսոփայական ահռելի շտեմարանի վերևում թեթևորեն պարող իր հնչյուններով՝ զուլալ ու խոր, խաղացկուն ու անսեթևեթ:
Ծաղկաձոր եկել ենք՝ պատսպարվելու քաղաքի տապից: Եվ մեր փոքրիկ այգին լի է ստվերներով ու ձայներով: Սպասման ամիսներ են, լարված սպասման, բայց այդ սպասումն էլ դանդաղ սկսում է տարտամանալ, դառնում գիշերաթիթեռի թևերի պես փոշոտ ու անմարմին: Մեր տագնապած մտքերը, մեզնից օտարվելով, փետրագնդակի պես թռչում են արևի բա՜րձր-բարձր հարկերում, ու մենք ջրում ենք ծառերը: Ամեն երեկո քաղաքից եկող խուլ արձագանքները թանձրանում են պարսպի տակ՝ թփերում: Ես աշխատում եմ՝ նստած խոտերի հայացքի առջև: Խատուտիկներին հաջորդում են եղերդակները:
Ինչ-որ տեղ բաց կապույտ սենյակի ծակող զգացողությունն է՝ տարօրինակ այդ ամռան մարմնի կամ անմարմնության համար, ու երգի այլաբնակ ճոճքը՝ ստվերախիտ սաղարթի վերևում:
Երբեմն կրկնում եմ իմ անհարկի երազի հետգրությունը, որ մնում է անավարտ. Ախմատովան ոչ մեկին տուն չի տալիս իր տողերում, որովհետև ինքն էլ, հավանաբար, տուն չի փնտրում: Նա իր բնակության վայրը մեկընդմիշտ ընտրել է օդի կապույտ հարկերում...
22.06.2024
