«Ոչինչ, աշխարհում ոչինչ չի համեմատվի Մալաթիայի ծիրանի այգիների գեղեցկության հետ։ Գուցե միայն Քեբրոնի խաղողի այգիները, սակայն դա մեկ ուրիշ հավերժական պատմություն է, որը ես հիմա չեմ պատմի, նույնիսկ չնայած իմ մեծ ցանկությանը։ Որովհետեւ ես դրանք մոտիկից չեմ տեսել, սակայն փոխարենը ես տեսել եմ Մալաթիայի ծիրանենիները, եւ հավատացեք՝ դա աշխարհի լավագույն ծիրանն է», - «Մալաթիայի ծիրանները» անունը ստացած իր ռուսերեն գրքում այսպես է խոսում Մալաթիայի մասին վրացահայ հեղինակ Գեորգի Հարությունովը։
Դժվար է չհամաձայնել, որ հենց այստեղ՝ Եփրատի աջ ափով ձգվող ու երեք կողմից լեռներով շրջապատված կախարդական Մալաթիայի դաշտավայրում է, որ ամենահստակն ու ամենամոտիկն ես զգում Եդեմի բույրը։ Կարելի է, իհարկե, վիճել, թե արդյոք Մալաթիայի՞ ծիրանն է ավելի համեղ, թե՞ Արարատյան դաշտինը, ասել է թե՝ հայաստանյանը։ Այս խոսքերից, թերեւս, մի փոքր կվիրավորվեր ամենազգացմունքային ու «ամենահայ» մալաթիացին՝ Հրանտ Դինքը, ով վստահ էր, որ ինքը ծնվել է ոչ այլուր, քան հենց «Հայաստանում»՝ Մալաթիայում...
Հայկական Մալաթիան՝ ժամանակի, ուծացման ու երկրաշարժերի դեմ
Հին Մալաթիան, նույն ինքը՝ պատմական Մելիդենեն գտնվում է ներկայի Մալաթիա քաղաքից մոտ 7 կմ հարավ, որտեղ նրա հինավուրց անցյալի մասին մնացել են հուշելու միայն կիսավեր պարիսպն ու հին բնակատեղիների համեստ մնացորդներ։
Տեղին կլինի ասել, որ դրախտային Մալաթիայի՝ տարածաշրջանի զարգացած ու տնտեսապես ծաղկուն քաղաքներից մեկը դառնալու բոլոր հնարավորությունները պատմության ընթացքում «մսխել են» պարբերաբար այստեղով անցնող ու նրան արնաքամ անող պատերազմներն, ինչպես նաեւ Մալաթիային պատուհասած մի քանի ուժգին երկրաշարժերը։ Դրանցից վերջինը 2023թ. փետրվարի սկզբին լուրջ ավերածություններ պատճառեց քաղաքին: Մալաթիայի հայ համայնքը 4 զոհ ունեցավ, որոնցից 3-ը՝ նույն ընտանիքից: Թեեւ մալաթիացի հայերի մեծ մասը դեռ շարունակում է վրաններում գիշերել կամ հարկադրված տեղափոխվել է Ստամբուլ՝ ազգականների մոտ, հպարտությամբ են արձանագրում, որ մինչ քաղաքի նորակառույց բարձրահարկերը մեկը մյուսից հետեւից փլուզվում էին, Մալաթիայի պատմական հայկական թաղամասի շուրջ 150-200 տարվա տները մնացին կանգնուն:
«Պապս մինչ 1915-ը շինարարության վարպետ ու աշղեկ էր: Ցեղասպանության ժամանակ փրկվելու պատճառն էլ դա էր, քաղաքապետարանի շենքի շինարարությունը կիսատ է մնում, պապուս աքսորի ճանապարհից հետ են կանչում, որ ավարտին հասցնի: Հետո հայրս ստանձնեց նույն գործը: Ես երեխա էի, հիշում եմ, տանը միշտ աշխատում էր, թղթերի վրա, իսկական ինժեների պես, հետո դասընթացի գնաց, վկայական ստացավ: Հայրս աշակերտներ էլ ուներ, Ստամբուլում էլ Քարաքյոյի շրջանում երկու հան է կառուցել, մինչ օրս կանգուն են, 1999-ի երկրաշարժին դիմացան: Ցանկացած շենք կառուցելիս հորս առաջին մտածմունքը երկրաշարժի հավանականությունն էր: Հիմա կասեք՝ այդ գործով հարստացա՞ք: Իհարկե՝ ոչ: Որովհետեւ հայրս առաջինն իր գործի մասին էր մտածում, երկրորդը՝ իր բանվորների: Սա էր նրա փիլիսոփայությունը եւ ես միշտ հպարտ եմ եղել նրա աղջիկը լինելով», - հիշում է ստամբուլաբնակ մալաթիացիներից Է.Օ.-ն:
Մինչ օրս ոչ մի երկրաշարժ չի հաջողել ոչնչացնել նաեւ Եփրատի աջակողմյան վտակ Տոհմայի ափին պահպանված «Առյուծի բլուրը», նույն ինքը՝ ներկայի Արսլանթեփեն, որը կարծես լուռ, բայց շատ վստահ մնացել է պատմելու Փոքր Հայքի համեստ գեղեցկուհու՝ Մալաթիայի երբեմնի փառքի մասին: Շուրջ 6000 տարվա պատմություն ունեցող հնավայրի ու այստեղ տարածված Մելիդ-Կամմանու հնագույն պետական կազմավորման մասին հետաքրքրական անդրադարձ է կատարել խորհրդային արեւելագետներից Դյակոնովը, որը նաեւ վստահ էր, որ Մելիդ-Կամմանուն եւ Արմե-Շուպրիան (պատմական Սասունի եւ մասամբ Մուշի տարածքում) էական դեր են խաղացել հայոց պետականության ձեւավորման մեջ:
Ոտքերի վրա ամուր կանգնած հանգուցյալը
Ժամանակակից Մալաթիայում Հրանտ Դինքի հայրական տնից բացի, որն այլեւս չկա, կա եւս մեկ անկյուն, ուր կարեւոր է կանգ առնել։ Դա Մալաթիայի հին հայկական գերեզմանատունն է։ Գուցե զարմանալի թվա, բայց այստեղ է նաեւ հանգչում գերմանացի Թիլման Էքեհարթ Գեսկեն՝ բողոքական եկեղեցու այն միսիոները, որն իր երկու ընկերների հետ միասին 2007 թվականին զոհ գնաց Մալաթիայում գործող «Զիրվե» հրատարակչության վրա ազգայնականների դաժան հարձակմանը։ Ամբողջ Մալաթիայում, փաստորեն, նրան հուղարկավորելու համար որեւէ այլ տեղ չգտնվեց, քան հին հայկական գերեզմանատունը:
Ծնունդով Մալաթիայից Հրանտ Դինքը, որը սպանվել էր Թիլմանից մի քանի ամսվա տարբերությամբ, հանգչում է Պոլսի Շիշլի շրջանի հայկական գերեզմանատանը։
Արդյո՞ք Դինքի եւ Թիլմանի պես «վախվորած աղավնիները» մի փոքր ավելի պաշտպանվա՞ծ են Թուրքիայում, մեզանում, աշխարհում։ Արդյո՞ք մենք՝ այդ պաշտպանությունը պահանջողներս ու դրան ձգտողներս մինչեւ վերջ ու ճշտությամբ լսե՞լ ենք «դինքերի» ու «թիլմանների» ձայնը։
«Հայրս դեռ այդ մայթին պառկած է, մեկդ ձեռք մեկնեք՝ վեր կենա», - ասել էր Հրանտի ավագ դուստրը՝ Դելալը:
Եվ իսկապես, Հրանտ Դինքի՝ Մալաթիայի լեռներից մինչեւ Պոլիս, Հայաստան ու Սփյուռք բարձրացող, բայց միեւնույն ժամանակ այդքան խլեցված ձայնին մենք ինքներս փորձո՞ւմ ենք ականջ դնել։ Արդյո՞ք ոչ թե ամբոխների ականջը շոյելու, այլ ցավոտ իրականության մասին առավելագույն անկեղծ խոսելու դինքյան համարձակությունը ունենք։ Արդյո՞ք գիտակցում ենք, որ երբեմն ճշմարտության համար ծանր գին են վճարում, ինչպես Դինքը, սակայն մեր լռելու համար այդ գինը վճարում են հազարները։
«Անշուշտ, մահից վախենում եմ, սակայն մահը ոչինչ է, եթե հանգուցյալը կարող է լինել ոտքերի վրա ամուր կանգնած մեկը…», - ասում էր Դինքն ու շարունակում հավատալ իր խոսքին, գաղափարին ու գնացած ճանապարհին։
«Երեք խորանի»՝ այդպես էլ վեր չբարձրացած խաչ
Այժմ Չավուշօղլու անունը կրող, նախկինում հայաշատ թաղամասի կենտրոնում է վեր խոյանում Մալաթիայի գեղեցկուհին՝ Սուրբ Երրորդության հայկական տաճարը։ Իր բավականին տարբերվող ճարտարապետությամբ, ըստ մալաթիացիների, այն պարտական է ոչ թե հայ, այլ հույն ճարտարապետի, որը Սուրբ Երրորդության կառուցումը ստանձնել էր 1878-ին եւ ավարտին հասցրել 1893-ին։
1895-ին աբդուլհամիդյան ջարդերի ժամանակ տեղի հայերի զինված ինքնապաշտպանության կենտրոններից մեկը դարձած, վերջին պատարագը 1915-ին անցկացված ու մեկ դար շարունակ անտերության մատնված Սուրբ Երրորդությունն նախանցյալ տարվանից վերաբացվել է նոր, հայկական աչքին մի փոքր անսովոր ոճով ու «ձեւաչափով»։ Թուրքական մամուլում բավականին ակտիվ արծարծվեց Մալաթիայի Սուրբ Երրորդություն կամ, ինչպես մալաթիացիներն են հաճախ այն անվանում, «Երեք խորան»-ի վերաբացումը, իսկ 2021 թ.-ի օգոստոսի 29-ին Պոլսո պատրիարք Սահակ Մաշալյանի մասնակցությամբ եկեղեցում տեղի ունեցավ կիրակնօրյա պատարագ, որն առաջինն էր այստեղ շուրջ մեկդարյա լռությունից հետո։
Սուրբ Երրորդությունը, սակայն, վերաբացվեց ոչ թե որպես գործող եկեղեցի, այլ «մշակույթի ու արվեստի կենտրոն»՝ գլխավերեւում այդպես էլ չունենալով տասնամյակներ առաջ իջեցված խաչն ու գործնականում որեւէ կերպ չպակասեցնելով Մալաթիայում հատուկենտ մնացած քրիստոնյա հայ ընտանիքների՝ մկրտության կամ եկեղեցական տոների արարողությունների համար հարեւան Կեսարիա, Դիարբեքիր կամ Ստամբուլ հասնելու հոգսը։
«Իմ եկեղեցին եք նորոգում, իմ եկեղեցուն ինչո՞ւ չեք կարողանում «եկեղեցի» ասել։ Երկրորդը՝ խաչը ինչո՞ւ չեք դրել։ Երրորդը՝ հայ համայնքն այստեղ արարողություն անելու համար ձեզանի՞ց է թույլտվություն խնդրելու». Թուրքիայի Մեջլիսի հայ պատգամավորներից ծագումով մալաթիացի Կարո Փայլանի հնչեցրած այս հարցերը, անշուշտ, դեռ շարունակում են մնալ օդում կախված եւ խլացված «Երեք խորանի» բացմանը ակտիվ «չխկչխկացող» լրագրողների տեսախցիկների աղմուկի ներքո։
Ըստ Ստամբուլում գործող «Մալաթիացի հայ բարերարների միության» խորհրդի անդամ Կարապետ Օրունոզի՝ մոտ 60 հոգանոց մալաթիացի հայ համայնքին կթույլատրվի Սուրբ Երրորդությունում իրականացնել մկրտության եւ հարսանեկան ծես, կիրակնօրյա պատարագի եւ քահանայի մշտական ներկայության մասին այստեղ այլեւս վաղուց չեն երազում։
«Գյավուրի թաղ»
Տարեց մալաթիացիների տվյալներով՝ հայ համայնքը 1950-ականների սկզբի դրությամբ կազմում էր մոտ 100 տուն, մեծ մասը արդեն հայերեն չէին խոսում։ Թաղամասը, որտեղ կենտրոնացած էին հայ ընտանիքները, կոչում էին «Գյավուրի թաղ», ինչպես գրեթե բոլոր քաղաքներում, ուր պահպանվել էին հայեր։ Շրջակա գյուղերում, սակայն, եւ հատկապես Մալաթիային կից Արաբկիրի շրջանում բավականին շատ հայեր էին փրկվել, որոնք ժամանակի ընթացքում արտագաղթեցին Կ․Պոլիս։
Մալաթիացի հայերը հիմնականում միաբերան նշում են, որ տեղի թուրքերը, ալեւի քրդերն ու թուրքմենները հայերի հանդեպ հարգալից ու բարեկամական էին, սակայն ավելի ուշ Մալաթիան Էրզրումից բավականին լուրջ ներգաղթ է ընդունում, եւ հենց այս «նորեկները» բազմաթիվ նեղություններ էին պատճառում հայ համայնքին։
«Ամեն ինչ փչացրին այդ եկվորները, երրորդ անձինք, ամեն ինչ փչացրին», - ծանր հոգոցով հիշում է մինչ օրս Մալաթիան չլքող տիկին Հ.-ն, ում երբեմնի հայաշատ Մալաթիայից մնացել են միայն հուշերն ու պահքի օրերին մեծ տատի պատրաստած սիսեռով թոփիքի բաղադրատոմսը:
Ի դեպ՝ մալաթիացիների Պոլիս բերած թոփիկը, թերեւս, միակն է, որ արժանացել է թուրքական ռեստորաններում իր անվան դիմաց «Էրմենի» հիշատակմանը: Պահքի հայտնի ուտեստը, թերեւս, միակն է, որ մեծահոգաբար մեզ են թողել եւ չեն վիճարկում:
«Կար-չկար»
Փոքր Ասիայի կենտրոնական հատվածում է տարածվում Սըվազը, նույն ինքը՝ պատմական Սեբաստիան, որի անունը բարդ է պատկերացնել Մալաթիայից անջատ, եւ խոսքը բնավ Երեւանի շրջաններից մեկի մասին չէ։ Պատմության տարբեր հանգույցներով այս կամ այն կերպ միմյանց ճակատագիրը կիսած մալաթիացի ու սեբաստացի հայերն Պոլսում էլ հանդես են գալիս մեկ ընդհանուր միությամբ՝ կազմելով Ստամբուլի հայ համայնքում բավականին պատկառելի թիվ։
«Կար-չկար». այսպես է նկարագրում Սեբաստիայի հայերի գոյության մերօրյա հետքերը թուրք պատմաբան եւ լրագրող Օսման Քյոքերը թուրքական «Բիանեթ» նախագծի կայքում դեռեւս 2009-ին հրապարակված եւ սեբաստացի հայերին նվիրված իր անդրադարձում՝ թվարկելով Սեբաստիայի երբեմնի հարուստ հայկական մշակութային ժառանգության համեստ մնացորդները․ քաղաքի հենց սրտում սեփականության իրավունքն այլեւս հայերից խլված Թաշհանի շենքը, 10-15 լքված ու կիսավեր հայկական տները, զինվորական գարնիզոնի տարածքում մնացած Սուրբ Նշանն ու նույնպես ռազմական գոտում գտնվող Սուրբ Անապատ վանքը, Փիրքինիկ գյուղում մի երկու տուն, հին ջրաղացի մի քանի քար ու վրան «Սահակ» գրված մի դուռ։
Ըստ Պոլսո Հայոց պատրիարք Մաղաքյա Օրմանյանի՝ 1912-ին Սըվազի սանջակում հայերի լուսավորչական հայերի թիվը շուրջ 97 000 էր, նրանցից բացի Սեբաստիան ուներ եւս 5500 կաթոլիկ եւ 2000 բողոքական հայ բնակչություն։ Հույն հետազոտող Ջորջ Սոտիրիադիսի պնդմամբ՝ հայերն այստեղ ունեին ավելի քան 165 000 բնակչություն՝ կազմելով սանջակի ընդհանուր բնակչության 32,5 տոկոսը՝ ընդամենը 5 տոկոսով զիջելով թուրքերին, գրեթե հավասար լինելով պոնտացի հույներին եւ էապես գերազանցելով քրդերին։
Այսօր Սեբաստիա քաղաքում ապրել շարունակող եւ հազիվ 20-ի հասնող քրիստոնյա հայ ընտանիքների վիճակի մասին խոսելը բարդ է։ Թեկուզ միայն նրա համար, որ հարեւանների հետ հրաշալի հարաբերությունների պատմությունների ֆոնին դեռեւս թարմ է Թուրքիայում գործող գաղտնի ծայրահեղ ազգայնականների կազմակերպության՝ «Էրգենեկոնի» վերջին գործողություններից մեկի շրջանակներում Սեբաստիայի հայ համայնքի առաջնորդներից Մինաս Դուրմազի սպանության շոկային ծրագրի մասին հիշողությունը։
Ժամանակին մեկը մյուսից երեւելի ու բազմամարդ եկեղեցիներ ու վանքեր ունեցած սեբաստացիներն իրենց կրոնական արարողություններն իրականացնելու համար հաճախ ստիպված են լինում մեկնել հարեւան Կեսարիա՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի, որն այժմ Արեւմտյան Հայաստանի ու Փոքր Հայքի տարածքում մասամբ գործող հայկական 5 եկեղեցիներից մեկն է (մյուսները՝ Դիարբեքիրում, Վանի Աղթամարում, Մուսալեռի Վագըֆ գյուղում, Ալեքսանդրետում) եւ որի պահպանությամբ զբաղվելու համար մի քանի տարի առաջ Ստամբուլից հայրենի Կեսարիա է վերադարձել պարոն Կարոն։
Սեբաստիայի կենտրոնում ժամանակին գոյություն ունեցած 5 հայկական եկեղեցիներից վերջինը պատմությանը հրաժեշտ տվեց Սուրբ Աստվածածնի տաճարը, որը 1950-ին դինամիտով պայթեցվեց բանակայինների կողմից, ինչից հետո էլ տեղի հայ համայնքը օր օրի սկսեց նոսրանալ՝ բռնելով Պոլսի ճանապարհն ու մեծամասամբ այնտեղ շարունակելով սեբաստացիների շրջանում մինչ օրս մեծ տարածում ունեցող ոսկերչության արհեստը։
Ինչպես եւ մյուս նախկին հայաշատ գավառներում, Սեբաստիայում նույնպես կրոնափոխ հայերի թվի վերաբերյալ հստակ տեղեկությունները բացակայում են, քանի որ Թուրքիայում փոքրամասնության կարգավիճակ ստանում են միայն կրոնական փոքրամասնությունների համայնքները, որոնց թիվը հնարավոր է հաշվել պաշտոնական մկրտությունների գրանցումների շնորհիվ։ Ազգային փոքրամասնություններ Թուրքիայում, ըստ այդ երկրի սահմանադրության, չկան, քանի որ Թուրքիայի հետ քաղաքացիությամբ կապված յուրաքանչյուր ոք «թուրք» է համարվում։
Սեբաստիայի Զարայի եւ Գյուրունի (ծնունդով հենց Գյուրունից էր նաեւ Հրանտ Դինքի հայրը՝ Սարգիս Դինքը․-հեղ) շրջանների հեռավոր լեռնային գյուղերում իսլամացված եւ ալեւիացած հայերի հոծ խմբերի մասին, սակայն, վաղուց խոսում են ժամանակակից հայ, թուրք եւ քուրդ հետազոտողների եւ գրողների վեպերը, ուսումնասիրությունները, փաստագրական ֆիլմերն ու հենց իրենք՝ «թրի մնացորդների» ժառանգները։
Սոֆիա Հակոբյան
