Ներկայացնում ենք Reason պարբերականում հրապարակված The Armenian-Azerbaijani Conflict Comes to Michigan հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Մեթյու Փեթի
ԱՄՆ Դեմոկրատական կուսակցության նախնական ընտրություններում նոր թեկնածու է ի հայտ եկել. ոչ ոք: Կազմակերպիչները կոչ էին արել դեմոկրատներին Միչիգանի նախնական ընտրություններում քվեարկել «ոչ ոքի օգտին»: Դրանով նրանք ուզում են նախագահ Ջո Բայդենին ցույց տալ, որ իր վարած արտաքին քաղաքականության պատճառով նա կարող է կորցնել կարեւոր «չկողմնորոշված» նահանգը: Դեմոկրատական նախնական ընտրողների մոտ 13 տոկոսը այդպես էլ արեցին՝ գերազանցելով կազմակերպիչների սպասելիքները:
Արշավը ղեկավարում էին ծագումով արաբ ամերիկացիներ, որոնք զայրացած են Գազայում եւ Եմենում ԱՄՆ-ի ռազմական ներգրավումից: Մյուս ընտրողներին դրդեց Բայդենի արտաքին քաղաքականության պակաս հայտնի կողմը. Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախումբը (ANCA) նույնպես քարոզեց ընտրողներին չքվեարկել ոչ մեկին՝ որպես բողոք Բայդենի՝ Հայաստանի թշնամի Ադրբեջանին սատարելու դեմ:
«Մենք չենք ուղղորդել այդ ձայների հիմնական մասը, իհարկե, բայց մենք մասնակցել ենք, եւ ուրախ ենք, որ այդպես է»,- ասում է ANCA-ի գործադիր տնօրեն Արամ Համբարյանը: Ըստ նրա, հայերն ուզում են նմանատիպ արշավներ կազմակերպել Նեւադայում եւ Փենսիլվանիայում՝ մյուս երկու չկողմնորոշված նահանգներում, որտեղ մեծ հայկական համայնքներ կան:
ԱՄՆ-ի մարդահամարի համաձայն, Միչիգանում մոտ 17,000 ամերիկահայ կա, թեեւ նրանց թիվը գուցե ավելի մեծ է. Դիըրբորնի հայկական համայնքային կենտրոնն ասում է, որ նահանգում 50,000 ամերիկահայ է ապրում: Նահանգում եւ՛ հայկական, եւ՛ արաբական համայնքները ավելի քան 100 տարվա պատմություն ունեն:
Հայկական քարոզարշավը հրապարակային դարձավ փետրվարի 20-ին, երբ ANCA-ի խորհրդի անդամ Ծովինար Հացագործյանը հոդված հրապարակեց «The Armenian Weekly»-ում եւ հայտարարեց, որ ինքը Միչիգանի նախնական ընտրություններում ոչ մեկին ձայն չի տալու:
«Համայնքի արձագանքը զարմացրեց ինձ, - պատմում է Հացագործյանը «Reason»-ին, - երբ սկսեցինք արշավը, չէինք կարծում, որ գաղափարը կընդունվի, բայց [աջակցությունը] հսկայական էր»:
Ամերիկահայերը «հակված են սատարել իրենց բնակավայրին հատուկ» կուսակցական քաղաքականությանը, բայց «կխախտեն կուսակցական գիծը, եթե զգան, որ իրենց առջեւ սուր խնդիր կա, - ասում է Համբարյանը: - Բայդենից մեր գլխավոր դժգոհությունը Ադրբեջանին տրվող ռազմական օգնությունն է»:
2023-ի սեպտեմբերին ադրբեջանական բանակը ներխուժեց Լեռնային Ղարաբաղի հայաբնակ տարածք՝ դուրս մղելով գրեթե ողջ բնակչությանը, ինչը բազում արտաքին դիտորդներ անվանեցին էթնիկ զտում կամ նույնիսկ ցեղասպանություն: Դա Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ երկարատեւ, դաժան հակամարտության տգեղ վերջերգն էր:
Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի հայերը փորձել էին հռչակել իրենց անկախությունը Ադրբեջանից, ինչը հանգեցրեց պատերազմի, որի ընթացքում երկու կողմից վայրագություններ եւ զանգվածային տեղահանումներ եղան: (Տարածքը հայերեն անվանում են նաեւ Արցախ): Հակամարտությունը սառեցվեց 1990-ականների կեսերին եւ վերսկսվեց 2020 թվականի սեպտեմբերին, երբ ադրբեջանական կողմը հարձակվեց:
«Եթե իրենց կամքով չլքեն մեր հողերը, մենք նրանց շների պես կքշենք, եւ մենք դա անում ենք», - 2020-ի հոկտեմբերին իր ելույթում ասաց Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը: Նա հայտարարեց նաեւ, որ կողջունի Լեռնային Ղարաբաղի հայերին որպես համաքաղաքացիների, ինչին հայերը հակված էին չհավատալու այն բանից հետո, երբ ադրբեջանական զինվորները տեսախցիկի առջեւ գլխատեցին երկու տարեց հայ տղամարդու:
Ադրբեջանի պատերազմները մասամբ ֆինանսավորել են ամերիկացի հարկատուները: Կոնգրեսը սկզբում փորձեց հեռու մնալ հակամարտությունից՝ 1992-ին արգելելով ռազմական օգնությունն Ադրբեջանին: Մեկ տասնամյակ անց ԱՄՆ կառավարությունը փոխեց իր որոշումը՝ հուսալով նոր ռազմավարական դաշնակից ձեռք բերել, քանի որ Ադրբեջանը գտնվում է Իրանի եւ Ռուսաստանի միջեւ եւ դեպի Աֆղանստան հիմնական օդային ուղիների վրա:
Ջորջ Բուշից սկսած բոլոր նախագահները հրաժարվեցին սահմանափակել Կոնգրեսի առաջարկած օգնությունը. 2002-ից 2020 թվականներին Վաշինգտոնը 164 միլիոն դոլարի «անվտանգության օգնություն» էր տրամադրել ադրբեջանական բանակին: Այդ օգնության մեծ մասը՝ ավելի քան 100 միլիոն դոլար, տրվել է Դոնալդ Թրամփի նախագահության օրոք:
2020 թվականի հարձակումից հետո այն ժամանակվա թեկնածու Բայդենը պահանջեց դադարեցնել օգնությունը: Սակայն պաշտոնը ստանձնելուց հետո նա շարունակեց ստորագրել անվտանգության աջակցության ծրագրերը:
«Ադրբեջանի ռազմական օգնության հիմնական մասը տրվել է Թրամփի օրոք, իսկ [2020 թվականի հարձակումը] տեղի է ունեցել Թրամփի նախագահության վերջին ամիսներին, ուստի նա է կրում պատասխանատվության մեծ մասը», - ասում է Համբարյանը, բայց «պատերազմի ականատես լինելով՝ [Բայդենը] շարունակեց ռազմական օգնությունը»:
2021 թվականի ապրիլին ամերիկահայ համայնքը հատկապես բորբոքվեց: Այդ ամիս Բայդենը ճանաչեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերի զանգվածային ջարդերը Թուրքիայում որպես ցեղասպանություն, ինչին ամերիկահայերը երկար ժամանակ կոչ էին անում: Մի քանի օր անց Բայդենը խախտեց իր նախընտրական խոստումը եւ հաստատեց Ադրբեջանին լրացուցիչ օգնություն տրամադրելը:
Բայդենի վարչակազմը զանգվածային լրատվամիջոցներում մեծ աղմուկով հայտարարեց ցեղասպանության ճանաչման մասին, մինչդեռ Կոնգրեսին անաղմուկ տեղեկացրեց ռազմական օգնության մասին: Բայդենն իրեն պահեց «այնպես, կարծես հայերը չեն նկատի, որ նա զինում է ցեղասպան պետությանը այն նույն շաբաթ, երբ ճանաչում է ցեղասպանության հանցագործությունը», - ասում է Համբարյանը:
Ամերիկյան ռազմական օգնությունը, որի հիմքում սահմանների անվտանգությունն է, ադրբեջանական բանակի համար առանցքային չէ: 2010-ից 2020 թվականներին Ադրբեջանի սպառազինության մեծ մասը ստացվել է Ռուսաստանից, եւ ավելի քիչ՝ Իսրայելից, Բելառուսից եւ Թուրքիայից: Նույն ժամանակահատվածում Ռուսաստանը մատակարարել է նաեւ Հայաստանի գրեթե ողջ սպառազինությունը:
Բացի երկու կողմերին զենք վաճառելուց, Ռուսաստանը 2020-ի նոյեմբերից Լեռնային Ղարաբաղում խաղաղապահներ էր տեղակայել: Այդ զորքերը հիմնականում ոչինչ չարեցին տեղի բնակչությանը պաշտպանելու համար:
Որքան էլ փոքր էր ԱՄՆ-ի օգնությունը մեծ հաշվով, Համբարյանը կարծում է, որ այդ օգնությանն ինքնին «բարոյապես քաջալերեց» Ադրբեջանի ղեկավարներին, որոնք համարեցին, որ Ամերիկան իրենց կանաչ լույս էր տվել:
Հետո սկսվեց սովի մատնող պաշարումը։ 2022-ի վերջին եւ 2023-ի սկզբին ադրբեջանական բանակն աստիճանաբար կտրեց Լեռնային Ղարաբաղի կապն արտաքին աշխարհի հետ: Ապրանքների խիստ պակաս առաջացավ: Ադրբեջանում նույնիսկ խոսվում էր, որ հայ տղամարդկանց համար համակենտրոնացման ճամբար է կառուցվում. այս խոսակցությունը «New Lines»-ի լրագրողները կարողացան հաստատել արբանյակային պատկերների միջոցով:
Հացագործյանը հուզած ձայնով նկարագրում է Բայդենի վարչակազմին ուղղված ամերիկահայերի ուղերձը. «Մենք գնացինք այնտեղ ու ասացինք, որ գիտենք, որ սա ավարտվելու է էթնիկ զտումներով... Ինչո՞ւ են իմ հարկերը ֆինանսավորում այնպիսի ցեղասպան երկիր, ինչպիսին Ադրբեջանն է»:
Այդ մտավախություններն իրականություն դարձան 2023-ի սեպտեմբերին, երբ ադրբեջանական բանակը գրավեց տարածքը՝ հանգեցնելով հայերի զանգվածային արտագաղթի: Բայդենի վարչակազմն այնուհետեւ դադարեցրեց Ադրբեջանին տրամադրվող ռազմական օգնությունը, եւ Սենատը որոշեց այն երկու տարով սառեցնել: Այն ժամանակ Համբարյանը Վաշինգտոնի գործողություններն անվանել էր «ուշացած եւ անարդյունավետ»:
Հացագործյանն ասում է, որ ինքը չի պատրաստվում քվեարկել Բայդենի օգտին, իսկ իր ձայնը շահելու համար «Բայդենը պետք է պատժամիջոցներ սահմանի Ադրբեջանի նկատմամբ, այլեւս զենք չուղարկի Ադրբեջան եւ կոնկրետ գործողություններ ձեռնարկի՝ դադարեցնելու շարունակվող ցեղասպանությունը»:
Որոշ ամերիկահայեր համակրում են նաեւ Բայդենի վարչակազմի դեմ հանդես եկող արաբ ամերիկացիներին:
Երկու քարոզարշավների հիմքում «նույն հիասթափություններն են» ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունից, ասում է Սառա Լեա Ուիթսոնը՝ «Democracy in the Arab World Now»՝ Վաշինգտոնում գործող կազմակերպության գործադիր տնօրենը: Նա ամերիկահայ է, որի ընտանիքը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ փախել է Երուսաղեմ, հետո կրկին փախել իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության ժամանակ:
Ամերիկահայերի դժգոհությունը՝ կապված Ադրբեջանին ԱՄՆ-ի աջակցության հետ, Ուիթսոնը համեմատում է պաղեստինա-ամերիկյան դժգոհության հետ՝ Իսրայելին ԱՄՆ աջակցության առումով: «Ունենք սփյուռքի հզոր համայնք, որը խորապես դեմ է դաժան ռեժիմին, եւ հայտնաբերում ենք, որ հենց մեր կառավարությունը աջակցում է դրան»:
ANCA-ն ավելի շրջահայաց դիրքորոշում ունի իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության վերաբերյալ: Հացագործյանն ու Համբարյանը շեշտում են, որ հայերը լավ հարաբերություններ ունեն թե՛ արաբ, թե՛ հրեա հարեւանների հետ: Այնուամենայնիվ, Համբարյանը սկզբունքորեն պաշտպանում է նախնական ընտրություններում Բայդենի վարչակազմի վրա ճնշում գործադրելու ջանքերը:
«Բոլոր նրանք, ովքեր քվեարկել են «ոչ մեկի օգտին», գնացել են քվեարկության՝ փորձելով մեր արտաքին քաղաքական համակարգը հաշվետու դարձնել, եւ դա լավ բան է, - ասում է Համբարյանը: - Այսպիսի գործողությունները [քաղաքական գործիչներին] հիշեցնում են, որ արտաքին քաղաքականությունը չի սկսվում եւ ավարտվում Պետքարտուղարությունում, այն ամերիկյան ժողովրդի սեփականությունն է»:
Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
