2020 թվականին հիվանդության պատճառով կորցնելով սկզբում դստերը, իսկ ամիսներ անց պատերազմում՝ նաև որդուն՝ Կարինե Համբարձումյանն այսօր ինքն է փորձում օգնել կանանց, որ կորուստ են կրել և դեռևս չեն կարողանում իրենց ցավը հաղթահարել։ Ասում է՝ ապրելու և մարդկանց օգնելու ուժն իր երկու զավակներից է խնդրում, որոնց անուններն ամեն պահի իր շուրթերին են։
«2020 թվականի հունիսին 4․5 տարվա համառ պայքարից հետո քաղցկեղի հետևանքով կորցրի դստերս՝ Լիլիթին, ու դեռ արցունքը՝ աչքերիս, ցավը՝ սրտումս, ամիսներ անց պատերազմ սկսվեց, ու Դավիթս կորավ, ավելի ուշ իմացանք նաև Դավիթիս զոհվելու մասին․․․ Դավիթս 19 տարեկան էր… Վիշտս էնքան մեծ էր, որ չգիտեի անգամ՝ որ կողմում լացեի՝ Լիլիթի՞ կորստի համար, թե՞ Դավիթի։
Հետո այդ ցավի մեջ եկավ մի պահ, որ հասկացա՝ չպիտի թույլ տամ, որ առանց այդ էլ ծանր վիճակում գտնվող ընտանիքս կործանվի, և որոշեցի ոտքի կանգնեցնել ինձ, հետո նաև՝ ընտանիքիս։ Հասկացա, որ նույնիսկ ցավը՝ սրտումդ, պիտի ապրես»,- ասում է 49-ամյա Կարինե Համբարձումյանը, որ խոսելիս անընդմեջ կրկնում է Լիլիթի և Դավիթի անունները:
Դավիթ Խաչատրյանը բանակ է զորակոչվել 2020 թվականի հունվարին՝ նախնական ծառայությունն անցնելով Գյումրու հակատանկային գումարտակում, ապա՝ Սանասարում (Կուբաթլու): Այստեղից ավելի ուշ տեղափոխվել է Ջրական, որտեղ էլ կռվել է պատերազմի ժամանակ։
«27-ի առավոտ մտա ինտերնետ և տեսա, որ գրված է՝ լայնամասշտաբ պատերազմ։ Մի պահ չհասկացա՝ ինչ է կատարվում։ Կարդում էի, հասկանում բառերը, բայց չէի ընկալում։
Միայն ընկալելուց հետո գիտակցեցի, որ այդ վտանգը որդուս գլխին է կախված։ Նույն օրը երեկոյան խոսեցինք Դավիթի հետ, ասաց, որ արդեն Ջրականում է, ամեն ինչ կարգին է, անհանգստանալու կարիք չկա»,- հիշում է մայրն ու հավելում՝ այդ ընթացքում ամեն օր խոսում էին Դավիթի հետ։
«Մյուս բոլոր ընտանիքների պես մենք էլ դժվար օրեր էինք ապրում՝ մանավանդ երբ նոր էինք կորցրել Լիլիթին։ Արդեն սկսել էին զոհերի առաջին ցուցակները հրապարակել, տարածքային կորուստների և մնացած այլ բաների մասին խոսել, բայց երբ Դավիթի հետ էինք խոսում, էնքան հանգիստ ու հումորով էր խոսում, որ անհնար էր չժպտալ։ Ամեն դեպքում հոգուս խորքում զգում էի, որ ամեն ինչ շատ ավելի լուրջ է, քան Դավիթն է ներկայացնում․․․»։
Վերջին զանգը Դավիթից ընտանիքն ստացել է հոկտեմբերի 2-ին։ Մայրն ասում է՝ մինչև օրս չի կարողանում մոռանալ որդու հետ իր վերջին զրույցը և շարունակ մեղադրում է ինքն իրեն, որ երկար չի զրուցել նրա հետ, թեև զգում էր՝ Դավիթն ուզում էր խոսել։
«Ես անընդհատ ուզում էի, որ մենք քիչ խոսեինք, որովհետև գիտեի, որ բջջային հեռախոսով խոսելու դեպքում տղաներն ուղիղ թիրախի տակ էին հայտնվում։ Էդպես մի քիչ խոսելուց հետո ասացի՝ արի ավարտենք, Դավիթ ջան, չի կարելի հեռախոսով երկար խոսել։ Անընդհատ ուզում էի անջատել, բայց Դավիթն ուզում էր խոսել, ասում էր՝ մա՛մ ջան, ոչինչ, խոսի՛, կարող եմ էս պահին խոսել։
Ես չգիտեի, որ դա նրա վերջին զանգն էր։ Ես չեմ կարողանում ինքս ինձ ներել, որ մի քիչ էլ իր հետ չխոսեցի․ գուցե իրոք մի քիչ երկար խոսեինք, մի բան ասեր․․․ չգիտեմ»,- հիշում է Կարինե Համբարձումյանն ու հավելում՝ կարծում էր, որ Դավիթը կզանգեր, բայց այդ զանգին իրենք սպասում են մինչև այսօր։
Դավիթ Խաչատրյանը զոհվել է հոկտեմբերի 4-ին՝ ԱԹՍ-ի հարվածից։ Ընտանիքը նրան փնտրել է 4 ամիս, գտել է միայն դեկտեմբերի 22-ին, իսկ մարմինը դուրս բերել հունվարի 27-ին։
«Հույս էի փայփայում, որ գոնե տղաս տուն կվերադառնար, որովհետև մի քանի ամսում երկու զավակ կորցնելը աննկարագրելի ցավ էր, չէի պատկերացնում, որ մի մարդը կարող է էդպիսի ծանր վիշտ կրել, բայց փաստորեն էդպես էլ է պատահում․․․»,- ասում է Կարինե Համբարձումյանն ու նշում՝ պարզապես անընկալելի էր իրականությունը, որ ստեղծվել էր։
«Երբ Դավիթին էլ հողին հանձնեցինք, ես հասկացա, որ երեք երեխաներիցս երկուսն այլևս չկան, և այդ զգացումը շատ ծանր էր։ Ննջարանիցս գրեթե դուրս չէի գալիս, միայն երեխաներիս նկարների հետ էի խոսում, ու եթե առաջ միայն Լիլիթից էի ուժ խնդրում, Դավիթի զոհվելուց հետո սկսեցի Լիլիթից ու Դավիթից ուժ խնդրել, որ դիմանամ։ Անընդհատ ասում էի՝ Լիլիթ, Դավիթ, Լիլիթ, Դավիթ։
Ամեն տուն եկողին էլ պատմում էի իրենց հետ կապված պատմությունները, նույն պատմությունները՝ նորից ու նորից, իսկ միակ տեղը, որ գնում էի, գերեզմաններն էին՝ էլի երեխաներիս մոտ․․․»։
Կարինեի խոսքով՝ իր այդ վիճակն ամիսներ տևեց, իսկ հետո ինչ-որ պահի գիտակցեց, որ պետք է դիմել հոգեբանի՝ ինքն իրեն օգնելու նպատակով։
«Շատ ծանր էր, չեմ կարող նույնիսկ նկարագրել ծանրության աստիճանը, բայց, գիտեք, եկավ մի պահ, որ հասկացա՝ այդպես այլևս հնարավոր չէ, պիտի հավաքենք մեզ։ Էդպես հոգեբանի դիմեցի, իսկ որոշ ժամանակ անց ծանոթացա նաև Կարինե Մուրադյանի և մյուս զոհված զինծառայողների մամաների հետ։
Ծնողներից շատերին երբեմն տեսնում էի հեռուստացույցով ու ցանկություն ունեի շփվել իրենց հետ, քանի որ հասկանում էի՝ մենք նույն ցավն ունենք, կարող ենք իրար ավելի լավ հասկանալ․․․»,- ասում է Կարինե Համբարձումյանն ու հավելում՝ երբ պիտի սկսեր հոգեբանական կենտրոն այցելել, նույնիսկ չգիտեր, թե ինչպես էր տնից դուրս գալու։
«Ինձ համար շատ անսովոր էր տնից դուրս գալ, որովհետև գնում էի գերեզմաններ՝ երեխաներիս մոտ, հետո էլի՝ տուն ու այդպես ամեն օր։ Նույնիսկ չգիտեի, թե ինչ պիտի հագնեի, երբ այնտեղ գնայի․․․»։
Կարինեն հիշում է՝ կենտրոն հաճախելու հենց առաջին օրվանից հասկացավ, որ դա այն էր, ինչ իրեն պետք էր այդ պահին, իսկ ստեղծված մթնոլորտը պարզապես օգնում էր դատարկել ներսում եղածն ու ճանաչել սեփական ցավը։
«Էնտեղ մենք բոլորս խոսում էինք մեր տղաներից ու, անընդհատ խոսելով՝ մենք մեզ թեթևացած էինք զգում, քանի որ տանը, հյուրերի մոտ չես կարող անընդհատ խոսել քո տղայից, իսկ էնտեղ մենք ոչինչ չէինք անում, խոսելուց բացի։
Բացի այդ՝ մենք հոգեբանություն էինք ուսումնասիրում, սովորում էինք, օրինակ, վշտի փուլերը, և սովորելուց բացի փորձում էինք հասկանալ՝ ո՞ր փուլում ենք այս պահին, ո՞րն ենք հաղթահարել, իսկ ո՞րը՝ ոչ։ Մենք վշտի փուլերն անցնում էինք թե՛ որպես դասընթաց, թե՛ որպես մարդ, որն ապրում է այդ վիշտը»,- ասում է նա։
Կարինե Համբարձումյանի խոսքով՝ հենց այդ ժամանակ էր, որ ստացավ նաև հավասար խորհրդատու դառնալու առաջարկը: Ասում է՝ առաջարկն ընդունեց սիրով և պատրաստակամությամբ։
«Հարազատներս դեմ էին, որ գնամ մյուսներին օգնելու, կարծում էին՝ չեմ դիմանա, ասում էին՝ կգնաս ու ավելի վատ վիճակում հետ կդառնաս, բայց ես ներսումս զգում էի, որ դա ինձ պետք է։
Գիտեք, երբ գնում նստում ես, ու մի մամա լաց ա լինում, պատմում ա իր տղայից, դու էլ՝ քո, դա քեզ ավելի ա ուժ տալիս։ Մենք միասին ավելի ուժեղ ենք դառնում։
Ես հասկացա նաև, որ կան մեզ նման շատ ծնողներ, որ հնարավորություն չունեն հոգեբանի այցելելու, ունենալու դեպքում էլ շատերը նույնիսկ կամաչեն, իսկ եթե մենք կարող ենք ինչ-որ բանով օգնել, ինչո՞ւ չանենք»,- նշում է Կարինեն և հավելում՝ շատերին է կարողացել օգնել իր օրինակով։
«Երբ պատմում էի իմ պատմությունը, սկզբում շատ էին զարմանում, հետո ասում էին՝ որ դու դիմացել ես, մենք խոսելու տեղ չունենք, ասում էի՝ էդպես մի՛ ասեք, բայց իրենք ավելի զգոն էին դառնում։ Դա էլ երևի բնական էր․․․ Ուրախալի էր հատկապես, երբ առաջին այցից հետո հարցնում էին, թե երբ ենք երկրորդ անգամ հանդիպելու, կամ երբ եմ իրենց այցելելու»։
Ըստ Կարինեի՝ ամենակարևորն այս պարագայում ոտքի կանգնելու ուժ և կամք գտնելն է՝ հանուն նրանց, ովքեր դեռ կան և ապրում են իրենց կողքին։
«Շատերին եմ պատմում իմ օրինակը, ասում եմ՝ գալիս էր պահ, երբ ինքս էլ չէի ուզում ապրել, բայց փորձում էի նորից ոտքի կանգնել, դուք էլ պիտի շարունակեք ձեր կյանքը հանուն ձեր մյուս երեխաների, պիտի փորձեք էնպես անել, որ գոնե իրենք կարողանան ապրել․ չէ՞ որ նրանք մեղավոր չեն կատարվածի համար:
Բացի այդ՝ երբ ինքս էլ խոժոռվում եմ, հիշում եմ, թե ինչպես էր Դավիթս նեղվում դրանից, որովհետև ուզում էր ինձ միշտ ժպիտով տեսնել։ Նման պահերին մտքումս կրկնում եմ՝ Դավիթը չէր ուզի ինձ էդպես տեսնել, պիտի հավաքեմ ինձ և այդպես էլ անում եմ»,- ասում է Կարինեն և հավելում՝ թեև ցավը երբեք չի սպիանում, բայց կյանքը, այնուամենայնիվ, շարունակվում է։
«Ես այսօր ապրում եմ հանուն իմ մյուս աղջկա և նրա ընտանիքի, հանուն թոռանս՝ Միքայելի, որ ուզում եմ առողջ և երջանիկ մթնոլորտում մեծանա։ Ես հասկանում եմ, որ երկուսին արդեն կորցրել եմ և գոնե երրորդին պիտի երջանիկ տեսնեմ։
Երեխաներիս կորստից հետո հասկացա, որ վիշտը երբեք չի գնում, միշտ կա, ուղղակի մենք սովորում ենք դրա հետ ապրել և շարունակել կյանքը հանուն ինքներս մեզ ու ապրողների»,- ասում է Կարինե Համբարձումյանը։
Անի Մարտիրոսյան
Լուսանկարները՝ Սոֆի Խաչատրյանի
MediaLab.am
The post Ապրել ու օգնել ապրելու․ «Երբ պատմում էի իմ պատմությունը, շատերն ասում էին՝ որ դու դիմացել ես, մենք խոսելու տեղ չունենք»․ Կարինե Համբարձումյանը first appeared on MediaLab Newsroom-Laboratory.
