مهدی تدینی
در سال ۱۹۰۰ در کل ایران یک خطآهن ۸ کیلومتری وجود داشت، در حالی که آن زمان در آمریکا ۳۲۲.۰۰۰ کیلومتر خطآهن ساخته شده بود. دلایل اینکه خطآهن در ایران بسیار دیر ساخته شد، متعدد است و بحثی مفصل می‌طلبد؛ از ناتوانی فنی تا کارشکنی خارجی. شاید انتظار نداشته باشید بشنوید، وقتی در زمان رضاشاه طرح ساخت خطآهن سراسری به مجلس رفت، محمد مصدق که بیست سال پس از آن به رهبر جنبش ملی کردن نفت بدل شد، با آن طرح مخالفت کرد و معتقد بود به جای خطآهن باید کارخانۀ قند بسازیم! این نشان می‌دهد حتی بسیاری از نخبگان نیز به اهمیت خطآهن پی نبرده بودند.
به سختی می‌توان میزان عقب‌ماندگی کشورها را با متر و معیار روشنی اندازه‌گیری کرد. یعنی نمی‌توانیم دقیقاً بگوییم ایران در سال ۱۳۰۰ چقدر عقب‌مانده بود. مفهوم عقب‌ماندگی تابع عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگیِ چنان متکثری است که نمی‌توان به سادگی آن را تعریف کرد. اما سرنخ‌ها و شواهدی وجود دارد که کمک می‌کند تا میزان عقب‌ماندگی را حدوداً اندازه‌گیری کنیم. یکی از معیارهای روشن برای این اندازه‌گیری ساخت راه‌آهن است و در این نوشتار با اعداد و ارقام وضعیت ایران را بررسی می‌کنیم.
بدیهی است که نخستین خطآهن را باید در جایی جست که پیش از همه‌جا انقلاب صنعتی رخ داده است: انگلستان. دهۀ ۱۸۲۰ دهۀ پیدایش راه‌آهن است (راه‌آهن به آن معنا، شکل و کیفیتی که بعداً جهانی شد). خطآهن استاکتون به دارلینگتون در ۱۸۲۵ برای نخستین بار لوکوموتیو بخار به کار برد. پس از آن خطآهن شهر بندری لیورپول به منچستر، شهر کارخانه‌های نساجی، در ۱۸۳۰ افتتاح شد، به طول ۵۶ کیلومتر و با لوکوموتیوی به نام «راکت» که تا ۴۸ کیلومتر در ساعت می‌توانست براند. پس از آن در ۱۸۳۷ خطآهن گرند جانکشن به طول ۱۳۲ کیلومتر در انگلستان ساخته شد.
و طبق قوانین اقتصاد کاپیتالیستی که از دولت فرمان نمی‌گیرد و خود فرمانده خویش است، ساخت راه‌آهن با سرعتی خیره‌کننده به آمریکا رسید. تنها چهار سال پس از اولین خطآهن در بریتانیا، خطآهن در آمریکا هم پا گرفت، در ۱۸۲۹. و تنها چهار سال بعد، بلندترین خطآهن به طول ۲۱۹ کیلومتر در آمریکا ساخته شد. این رشد خیره‌کننده ادامه یافت تا در ۱۸۶۹ خطآهن قاره‌ای آمریکا تکمیل شد، به طول ۵.۳۱۹ کیلومتر، از نیویورک در شرق تا سانفرانسیسکو در غرب.
پس از بریتانیا دیگر کشورهای اروپا نیز ساخت خطآهن را با جدیت پیش بردند: در همان دهۀ ۱۸۳۰، با پنج تا ده سال تأخیر به نسبت بریتانیا، خطوط‌آهن در فرانسه، آلمان، اتریش و حتی ایتالیا ساخته شد و بی‌وقفه توسعه یافت. طول خطوط آهن در کشورهای اروپایی در ۱۸۸۵ به این ترتیب بود:
آلمان: ۳۹.۱۴۱ کیلومتر
بریتانیا: ۳۰.۳۵۸
فرانسه: ۲۹.۶۰۷
روسیه: ۲۵.۲۴۱
اتریش‌ـ‌مجارستان: ۲۱.۷۸۶
ایتالیا: ۹.۶۶۶
اسپانیا: ۸.۳۸۷
سوئد: ۶.۶۰۰
اما هیچ کشوری در وسعت و سرعت به آمریکا نمی‌رسید. در پایان قرن نوزدهم آمریکایی‌ها ۲۰۰.۰۰۰ مایل (برابر با ۳۲۲.۰۰۰ کیلومتر) خطآهن ساخته بودند که از کل خطوط آهن ساخته شده در کل جهان بیشتر بود!
در ترکیه (عثمانی) در ۱۸۸۵ بیش از ۱.۶۰۰ کیلومتر خطآهن ساخته شده بود. در آسیا خطآهن پیش از هر جا در هند ساخته شد که دلیل آن استیلای انگلیسی‌ها بود. در آسیا فقط ژاپنی‌ها کارنامۀ درخشانی در ساخت راه‌آهن داشتند: اولین خط در ۱۸۷۲ ساخته شد و در ۱۹۰۰ حدود شش هزار کیلومتر خطآهن ساخته بودند!
راه‌آهن سراسری ایران در نیمۀ نخست سلطنت رضاشاه ساخته شد و برنامه‌هایی هم برای توسعۀ آن داشت که با برکناری‌اش از میان رفت. کلنگ‌زنی راه‌آهن ایران در محل فعلی ایستگاه تهران در ۲۳ مهر ۱۳۰۶ انجام شد و طرح اولیه و سراسری آن از بندرشاه تا بندر شاهپور در مدت یازده سال (که سرعت خیره‌کننده‌ای است) به سرانجام رسید. بنابراین فاز نخست راه‌آهن سراسری ایران از ۱۹۲۷ تا ۱۹۳۸ ساخته شد، درست یک قرن پس از دهۀ ظهور راه‌آهن در غرب. البته پیش از این خط سراسری، چند خط پراکنده این سو و آن سوی ایران به دست خارجی‌ها ساخته شده بود. نخستین خطآهن درخور ذکر خط جلفا‌ـ‌تبریز بود که ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۶ ساخته شد و پیش از آن، خط ماشین‌دودی (خط تهران‌ـ‌حضرت‌عبدالعظیم) بود که ۱۸۸۸ میلادی در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شد و فقط ۸.۵ کیلومتر بود. ناصرالدین‌شاه از سال‌ها پیش‌تر رغبت زیادی داشت خطآهن در ایران ساخته شود و امتیازات زیادی به خارجی‌ها داد، اما همه شکست خورد یا ناکارآمد بود.
اگر این مقیاس مهندسانه و مادی را مبنا قرار دهیم، بزرگ‌ترین پرسش ایران عصر جدید این بود که این عقب‌ماندگی یک‌قرنی را چگونه جبران کند؟
منبع: تاریخ‌اندیشی
