Καταργώντας το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία στις ΗΠΑ
Το πρώτο έτος της δεύτερης θητείας του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έχει επιφέρει βαρύ πλήγμα στο κράτος δικαίου. Η δεύτερη κυβέρνησή του αρνείται να δεσμευτεί από τους νόμους που ψηφίζει το Κογκρέσο. Το ρητορικό θεμέλιο είναι ο ισχυρισμός του Τραμπ ότι έχει λαϊκή «εντολή» με την (οριακή) εκλογική νίκη του τον Νοέμβριο του 2024. Παρότι στο πλαίσιο του συνταγματικού συστήματος των ΗΠΑ οι πρόεδροι ασκούν εξουσία εντός των ορίων που θέτουν οι νόμοι της χώρας, η κυβέρνηση είναι αποφασισμένη να διαλύσει και τους δύο πυλώνες του κράτους δικαίου – την προβλεψιμότητα που υποτίθεται ότι διασφαλίζει το γραπτό, θεσπισμένο δίκαιο και την αρχή ότι οι αξιωματούχοι δεσμεύονται από αυτό το σύνολο κανόνων όσο και οι απλοί πολίτες.
Η ρητορική Τραμπ περί «εντολής» αποτελεί χρήσιμο σημείο εκκίνησης για να σκεφτούμε τι μας περιμένει. Τα κεντρικά ερωτήματα που θα διαμορφώσουν όχι μόνο τη δεύτερη διακυβέρνησή του, αλλά και τις ολοένα και πιο ζοφερές προοπτικές της αμερικανικής δημοκρατίας, θα εξαρτηθούν από το πόσο μακριά θα ωθήσει ο πρόεδρος αυτόν τον ισχυρισμό.
Παράγοντες διευκόλυνσης
Για να δοθεί απάντηση, πρέπει να εξετάσουμε πώς το όραμα μιας απεριόριστης εντολής έχει χρησιμοποιηθεί έως τώρα για να αποδομήσει το κράτος δικαίου. Η ιστορία αφορά λιγότερο τον ίδιο τον πρόεδρο και περισσότερο τα άλλα θεσμικά όργανα, που υποτίθεται ότι λειτουργούν ως αντίβαρα στην εκτελεστική εξουσία. Ασφαλώς η κυβέρνηση Τραμπ αντιμετωπίζει ελάχιστη εποπτεία ή αντίσταση από το Κογκρέσο υπό τον έλεγχο των Ρεπουμπλικανών. Ωστόσο ο σημαντικότερος ίσως παράγοντας που επιτρέπει την ασυδοσία του προέδρου είναι το Ανώτατο Δικαστήριο. Σε 21 από τις 23 εφέσεις που υπέβαλε στους πρώτους εννέα μήνες της θητείας της η κυβέρνηση Τραμπ εκτός των συνήθων οδών δικαστικού ελέγχου, το Δικαστήριο επικύρωσε την εξουσία του προέδρου να ενεργεί, συχνά παρά την ισχύουσα νομοθεσία, μέχρι την έκδοση οριστικής απόφασης. Η ανοχή του Δικαστηρίου σε μια προεδρία που λειτουργεί απροκάλυπτα εκτός νόμου είναι κάτι πρωτοφανές στην ιστορία των ΗΠΑ.
Είναι πιθανό ότι τα επόμενα ένα έως δύο χρόνια οι νομικοί του προέδρου (όπως πλέον μπορεί κανείς εύλογα να αποκαλεί το υπουργείο Δικαιοσύνης) θα επιχειρήσουν να μετατρέψουν στο Ανώτατο Δικαστήριο τα περί «εντολής» σε βιώσιμο νομικό δόγμα. Ηδη η ατζέντα του Δικαστηρίου περιλαμβάνει αρκετές σχετικές υποθέσεις.
Δύο αφορούν την εξουσία του προέδρου να απολύει αξιωματούχους, τους οποίους το Κογκρέσο είχε επιλέξει να προστατεύσει. Εξίσου σημαντικές είναι οι προσφυγές κατά των δασμών που επέβαλε ο Τραμπ, βάσει του Νόμου περί Διεθνών Οικονομικών Εξουσιών Εκτακτης Ανάγκης. Οταν το Δικαστήριο αποφανθεί, πρέπει να δούμε πώς θα ερμηνεύσει τον όρο «έκτακτη ανάγκη». Αν κρίνει ότι μπορεί να είναι κάτι τόσο σύνηθες όσο ένα εμπορικό έλλειμμα (που οι ΗΠΑ έχουν από τη δεκαετία του ’70), όλοι οι νόμοι που ενεργοποιούνται από τέτοιες ρήτρες θα έχουν ουσιαστικά επαναπροσδιοριστεί. Ο πρόεδρος θα μπορεί τότε να τις επικαλείται όποτε και όπως θέλει.
Οι συνέπειες θα φανούν γρήγορα. Η κυβέρνηση Τραμπ δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει άλλους νόμους «έκτακτης ανάγκης» για να τεθούν σε επ’ αόριστον κράτηση αλλοδαποί, υπό οικτρές συνθήκες, και ίσως κάνει το ίδιο για να επεκτείνει την ανάπτυξη στρατιωτικών δυνάμεων στο εσωτερικό, βάσει του Νόμου περί Εξέγερσης. Ηδη, μέλη της Υπηρεσίας Μετανάστευσης και Τελωνείων (ICE) και της Εθνοφρουράς χρησιμοποιούνται εναντίον πόλεων υπό τον έλεγχο των Δημοκρατικών.
Διαλύστε τον λαό
Παρότι οι αναπτύξεις της Εθνοφρουράς τραβούν τα φώτα της δημοσιότητας, η σταδιακή κλιμάκωση της βίας της ICE χρήζει μεγαλύτερης προσοχής τους προσεχείς μήνες. Ο κίνδυνος πολιτικής βίας θα αυξηθεί δραματικά αν η υπηρεσία – ο προϋπολογισμός της οποίας ξεπερνά πλέον εκείνον ενόπλων δυνάμεων πολλών χωρών – αρχίσει να βλέπει τον εαυτό της ως κατοχικό στρατό εντός της ίδιας της χώρας.
Αλλο ένα πεδίο χρήσης βίας ίσως υποστεί σεισμική αλλαγή. Ο αμερικανικός στρατός βυθίζει πλοιάρια που φέρονταν να χρησιμοποιούνται από διακινητές ναρκωτικών. Οι επιθέσεις συνιστούν πρωτοφανή χρήση αδιάκριτης στρατιωτικής βίας κατά πολιτικών στόχων. Ακόμα και αν τα πλοιάρια ήταν νόμιμοι στόχοι, αυτού του τύπου εκτελέσεις συνιστούν ξεκάθαρα έγκλημα βάσει του αμερικανικού και του διεθνούς δικαίου.
Ενα βασικό ερώτημα για τα επόμενα χρόνια, συνεπώς, είναι αν η φονική χρήση στρατιωτικής ισχύος θα παραμείνει περιορισμένη σε στόχους εκτός των ΗΠΑ. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς πώς αυτή η κυβέρνηση θα μπορούσε να επεκτείνει αυτή τη λογική εντός συνόρων, όπως ήδη υπαγορεύει η επέκταση των επιχειρήσεων της ICE από τα σύνορα στο εσωτερικό των ΗΠΑ. Αυτές οι κινήσεις – και η πιθανή κλιμάκωσή τους – αλλάζουν τους όρους με τους οποίους θα διεξαχθούν οι εκλογές το 2026 και μετά. Η κυβέρνηση σκοπίμως ρίχνει μια σκιά εκφοβισμού στη δημοκρατική διαδικασία, ενώ εισάγει και άλλες, πιο υπόγειες απειλές.
Μία από αυτές είναι ο εκλογικός ανασχεδιασμός (gerrymandering) σε Πολιτείες Ρεπουμπλικανικού ελέγχου (Τέξας, Μιζούρι, Βόρεια Καρολίνα), υπό την προτροπή του Τραμπ, ώστε η «εντολή» του να μην υπονομευθεί από πιθανές εκλογικές επιτυχίες των Δημοκρατικών.
Ενάντια στον «Αμερικανικό Τρόπο»
Θα ήταν ίσως παρήγορο αν η απειλή για τη δημοκρατία από τη διάβρωση του κράτους δικαίου περιοριζόταν στις εκλογές του 2026 και του 2028. Είναι ωστόσο σύμπτωμα ενός βαθύτερου προβλήματος. Το διακύβευμα δεν είναι απλώς μερικές χειραγωγημένες εκλογές (αν και αυτό είναι από μόνο του σοβαρό). Συνίσταται στην ύπαρξη ενός αρχηγού κράτους υπεράνω του νόμου. Μια κατηγορηματική απόρριψη του αμερικανικού τρόπου ζωής, μια άρνηση της έννοιας ότι υπάρχει μια κοινή πολιτική κοινότητα που εκτείνεται στον χρόνο και βασίζεται στη διαβούλευση και στη δημοκρατική επιλογή.
Σε ένα σύστημα όπου οι πρόεδροι μπορούν να απορρίπτουν νόμους κατά βούληση, δεν υπάρχει λόγος για το Κογκρέσο να συνεχίσει να ψηφίζει νόμους. Η νομοθεσία που θεσπίζεται σήμερα δεν θα δεσμεύει κανέναν μελλοντικό ηγέτη. Φυσικά, όσοι απορρίπτουν το παρελθόν χάνουν και τις αξιώσεις τους στο μέλλον. Αλλά αν δεν μπορείς να θεσπίσεις νέο νόμο που δεσμεύει τους διαδόχους σου, πρέπει να διασφαλίσεις ότι οι διάδοχοί σου θα σου μοιάζουν. Πρέπει να εξαλείψεις τη δυσάρεστη τάση του εκλογικού σώματος να αλλάζει γνώμη. Η «εντολή» σου πρέπει να γίνει μόνιμη – ίσως μέσω εκτελεστικών διαταγμάτων, ή gerrymandering, ή στρατευμάτων στους δρόμους. Αυτό το «όραμα» ίσως ολοκληρωθεί το 2026.