Λίγες αφορμές για αισιοδοξία μάς προσέφεραν τα αφιερώματα που παραδοσιακά κατακλύζουν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης για την αλλαγή του χρόνου. Τόσο εκείνα που αφορούσαν το κλείσιμο του 2024, όσο και οι προβλέψεις για το 2025 περιέγραφαν ένα παγκόσμιο τοπίο σκοτεινό. Υπάρχουν οι προφανείς παράγοντες που τροφοδοτούν την ένταση και την αβεβαιότητα στον Κόσμο, αλλά αυτοί οι παράγοντες κάθονται πάνω σε βαθύτερες αιτίες που σκοτεινιάζουν το φόντο. Στους πρώτους, τους προφανείς, προεξάρχουν τέσσερις άγνωστοι Χ που θα δρομολογήσουν τις εξελίξεις όχι μόνο το 2025 αλλά σε μακρύτερο ορίζοντα – ας αφήσουμε εκτός τη Συρία και τη Μέση Ανατολή όπου η κατάσταση είναι ακόμα τελείως απρόβλεπτη.
Ο πρώτος είναι ασφαλώς ο Τραμπ που αναλαμβάνει καθήκοντα στις 20 Ιανουαρίου. Αγνωστος Χ; Σε αρκετό βαθμό ναι. Το ερώτημα που αφορά πρωτίστως τους ίδιους τους αμερικανούς πολίτες είναι αν οι θεσμοί θα ελέγξουν και θα πειθαρχήσουν τις ακρότητες του τραμπισμού. Τον υπόλοιπο όμως Κόσμο αφορά περισσότερο το ερώτημα τι είδους διεθνή πολιτική θα ακολουθήσει ο νέος πρόεδρος, τι από όσα έχει πει θα εφαρμόσει ή θα τον αφήσουν να εφαρμόσει; Η κεντρική κατεύθυνση «πρώτα η Αμερική» σημαίνει έτσι κι αλλιώς μια στροφή στον εθνικισμό, στον απομονωτισμό, στον προστατευτισμό, στην αντιμεταναστευτική ατζέντα. Συνεπώς την εγκατάλειψη των προσπαθειών και των δεσμεύσεων των ΗΠΑ να περισώσουν τα υπόλοιπα της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης που καθιερώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι σαφές ότι η Αμερική δεν έχει πλέον την ισχύ να λειτουργήσει ως ηγεμονική δύναμη στον Κόσμο, συνεχίζει όμως να έχει καθοριστική επιρροή στο παγκόσμιο σκηνικό. Ο Τραμπ πρεσβεύει μια πολιτική αντίληψη σχέσεων που βασίζονται στην ωμή ισχύ και στις μεμονωμένες συναλλαγές με συμμάχους και αντιπάλους, χωρίς να είναι σαφές το στρατηγικό πλαίσιο που προκρίνει πέρα από το επιφανειακό «πρώτα η Αμερική». Αν αυτή θα είναι η πρακτική του, τότε θα τροφοδοτήσει τη διεθνή αστάθεια ενός ήδη επικίνδυνα ασταθούς Κόσμου. Επίσης, θα υποσκάψει ακόμα περισσότερο την ενότητα και τη δυνατότητα της Δύσης ως συνόλου, να πρωταγωνιστήσει στην καθιέρωση ενός νέου διεθνούς ρυθμιστικού πλαισίου που θα δαμάσει τους σημερινούς οξυμμένους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς. Οσο και αν κατηγορείται για υποκρισία, ο διεθνής ρόλος της Δύσης βασιζόταν στη διακηρυγμένη πρόθεσή της να συνδυάσει την Ισχύ με τους Κανόνες και την υποστήριξη της Δημοκρατίας ανά τον Κόσμο. Μια Αμερική, και μια Δύση, απογυμνωμένη από τις ηθικές προϋποθέσεις της δυτικής δημοκρατίας, θα είναι οριστική επικύρωση ενός Κόσμου βίας και διεθνούς αναρχίας.
Ο δεύτερος επίκαιρος άγνωστος Χ είναι η Ουκρανία. Θα σταματήσει ο πόλεμος και πώς; Ποιος θα θεωρηθεί νικητής σε στρατηγικό και συμβολικό πολιτικό επίπεδο; Η Ουκρανία έδωσε έναν ηρωικό αγώνα κατά της βάρβαρης ρωσικής ιμπεριαλιστικής εισβολής. Δίνοντάς τον, «κατασκεύασε» τον εαυτό της. Από διαιρεμένο έθνος σφυρηλάτησε μια ισχυρή εθνική ταυτότητα. Ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, ο «ηθοποιός» όπως υποτιμητικά τον αποκαλούν συχνά οι διάφοροι πουτινιστές, αναδείχθηκε σε αυθεντικό εθνικό-λαϊκό ηγέτη αυτής της συλλογικής μεταμόρφωσης. Ταυτόχρονα όμως η Ουκρανία αγωνίστηκε για όλη την Ευρώπη και για όλους όσους αντιτίθενται στον ιστορικό αναθεωρητισμό, στη βίαιη αλλαγή των συνόρων και στις επεκτατικές μεθόδους παλιάς κοπής. Τώρα η σύγκρουση φτάνει στο λεπτό σημείο. Ο Πούτιν έχει υποστεί ήδη στρατηγικού επιπέδου ήττες. Η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» κατέληξε σε τρίχρονο πόλεμο, η οικονομία της Ρωσίας στρατιωτικοποιήθηκε, η εξάρτηση από την Κίνα αυξήθηκε κατακόρυφα, το ΝΑΤΟ ισχυροποιήθηκε, ενώ το πουτινικό καθεστώς αναγκάζεται να εισάγει στρατιώτες από τη Β. Κορέα σε έναν πόλεμο που υποτίθεται ότι θα είχε πατριωτικό χαρακτήρα «όπως εκείνος ο παλιός». Τον τελευταίο ωστόσο χρόνο η Ρωσία κερδίζει έδαφος, γεγονός που κάνει τον Πούτιν να διαπραγματεύεται πιο σκληρά και πιο απειλητικά, ενώ την ίδια στιγμή η Ουκρανία αποδέχεται ως αναπόφευκτη την απώλεια εδαφών της. Είναι προφανές ότι το κλειδί των εξελίξεων βρίσκεται στα χέρια της Αμερικής, της Ευρώπης και της Δύσης. Θα εγκαταλείψουν την Ουκρανία υποχρεώνοντάς την σε μια ταπεινωτική υποχώρηση; Θα της προσφέρουν επαρκείς εγγυήσεις ασφάλειας ή θα την αφήσουν έκθετη στην επόμενη εισβολή της Ρωσίας;
Η πορεία της Ευρώπης συνιστά έτσι και αλλιώς τον τρίτο άγνωστο Χ. Πόσω μάλλον που οι σχέσεις της με τη Ρωσία στο ορατό μέλλον αποκλείεται να γυρίσουν στην κατάσταση πριν από την εισβολή του 2022. Η επεκτατική πολιτική του πουτινικού καθεστώτος, ο υβριδικός πόλεμος που εξαπέλυσε κατά της Ευρώπης, έχει κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου. Στην περίπτωση αυτή ο άγνωστος Χ είναι αν θα αισθανθεί τον κίνδυνο η Ευρώπη. Η πρόκληση πλέον για αυτήν είναι υπαρξιακού χαρακτήρα. Αντιμετωπίζει απειλές στα ανατολικά σύνορά της την ίδια στιγμή που ο Τραμπ θέτει υπό αμφισβήτηση την εγγύηση ασφάλειας που παρέχει η ενότητα του ΝΑΤΟ και της Δύσης. Οπως μάς θυμίζει η ιστορική κοινωνιολογία, το σκηνικό παραπέμπει στις συνθήκες που οδήγησαν στην οικοδόμηση των σύγχρονων εθνικών κρατών όταν ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός τα υποχρέωσε να ορίσουν και να διασφαλίσουν τα σύνορά τους, όπως επίσης να βρουν τα λεφτά για να το κάνουν. Στο σημείο αυτό βρίσκεται η «Ευρώπη». Η υπόστασή της στον νέο συγκρουσιακό Κόσμο εξαρτάται από το αν θα κάνει ένα άλμα στην πολιτική-δημοσιονομική της ενοποίηση για λόγους γεωπολιτικούς και όχι πια με τους αργούς ρυθμούς της «από τα κάτω» οικονομικής αλληλεπίδρασης. Αυτό ήταν άλλωστε το βαθύτερο νόημα της Εκθεσης Ντράγκι. Ομως το μέγεθος της πρόκλησης είναι αντιστρόφως ανάλογο της κατάστασης των μεγάλων χωρών της ηπείρου και του επιπέδου των πολιτικών ηγεσιών τους. Πώς λοιπόν να μην είναι η Ευρώπη ο μεγάλος άγνωστος Χ;
Ο τέταρτος άγνωστος Χ αφορά την ίδια τη δυτική δημοκρατία καθώς αντιμετωπίζει ήδη μια πρόκληση πραγματικά καινούργια και σχετικά άγνωστη. Ο πρωταγωνιστής της άλλωστε το δηλώνει ευθέως μετονομάζοντας το Τwitter σε Χ. Πρόκειται για την ανάδυση μιας Τεχνολογικής Ακροδεξιάς που εμφανίζεται σαν συμμαχία του τραμπισμού με πρωταγωνιστές της Σίλικον Βάλεϊ όπως ο Μασκ. Εκπρόσωποι μιας απίστευτης οικονομικής εξουσίας στις αγορές, κυρίαρχοι της παγκόσμιας ψηφιακής υποδομής, ελεγκτές κατά πρωτοφανή τρόπο της ιδιωτικής ζωής και της συμπεριφοράς των ανθρώπων, εισβάλλουν πλέον ευθέως στην Πολιτική. Διεκδικούν να είναι οι αναγεννητές ενός ξεπερασμένου Κόσμου όπως απέδειξαν ότι είναι στην τεχνολογία. Πρωταθλητές της ταχύτητας των κλικ που θα απαλλάξουν τη δημοκρατική Πολιτική από τις γραφειοκρατικές και εργώδεις μαζικές διαδικασίες. Ευαγγελιστές ενός φουτουριστικού πολιτικού μέλλοντος που ως εκ τούτου αξίζουν τη συγκατάθεσή μας. Αυτή η αναδυόμενη Τεχνολογική Ακροδεξιά προσωποποιείται στη συμμαχία Τραμπ – Μασκ, η οποία μπορεί να αποδειχτεί πρόσκαιρη. Το φαινόμενο όμως υπερβαίνει τα πρόσωπα και προεκτείνεται στο μέλλον. Θα είναι το μείζον πολιτικό πρόβλημα της νέας εποχής. Που υπενθυμίζει ωστόσο μια κεκτημένη γνώση την οποία επώδυνα μάθαμε τον προηγούμενο αιώνα. Οτι η σχέση Καπιταλισμού και Δημοκρατίας κατά περιόδους γίνεται αντιφατική και συγκρουσιακή.
Βρισκόμαστε ακριβώς στην αυγή μιας τέτοιας περιόδου.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
