Είδαμε για άλλη μια φορά στο Μπακού, στη διάρκεια της Παγκόσμιας Συνδιάσκεψης για το Κλίμα [COP 29], οργισμένους εκπροσώπους τριτοκοσμικών χωρών να απαιτούν περισσότερα, πολύ περισσότερα χρήματα εκ μέρους της Δύσης: εκατοντάδες δισεκατομμύρια ως ένα είδος αποζημίωσης για την εποχή της αποικιοκρατίας που ολοκλήρωσε τον κύκλο της προ πολλού. Από πού προέρχεται όμως η οργή, αν όχι από την πονηρία εντόπιων πολιτικών ή αυτοχθόνων και διεθνών ΜΚΟ; Και πόσο παραγωγική είναι ως προς την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής όταν δεκάδες κυρίαρχων χωρών δεν αποδέχονται τις περιβαλλοντικές ευθύνες τους;
Πρόκειται για την επιβίωση του φαντάσματος του Τρίτου Κόσμου που υποδορίως βγαίνει σαν σκελετός από την ντουλάπα της όποιας διασκέψεως για το Κλίμα και για τα συναφή, ατυχώς συρρικνωμένα ως προς το γενικευμένο ενδιαφέρον τους θέματα – ερημοποίηση, βιοποικιλότητα, θάλασσες, δάση, διασυνοριακή ρύπανση κ.ά. Βλέπετε, τώρα πια υπό την ομπρέλα της κλιματικής αλλαγής στριμώχνεται όλη η πάλαι ποτέ περιβαλλοντική ατζέντα. Ο παρονομαστής είναι η ηθική ευθύνη της Δύσης απέναντι στον Τρίτο Κόσμο. Για πολλούς μοιάζει με παρωνυχίδα σε συζήτηση μεταξύ πολιτισμένων. Για άλλους με αναγκαίο κακό. Για κάποιους τρίτους με ευκαιρία ανάδειξης των ευαισθησιών, της ηθικής τους και μιας ολόκληρης ιδεολογικής κατεύθυνσης που εκπηγάζει από τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και από τις λεγόμενες Αναπτυξιακές Δεκαετίες του ΟΗΕ ή της Διεθνούς Τραπέζης.
Τι είναι όμως ο Τρίτος Κόσμος; Σήμερα, ασφαλώς τίποτα. Κάποτε όμως ήταν μια χρήσιμη γεωπολιτική έννοια που περιλάμβανε όποια χώρα ή γεωγραφική ζώνη δεν αποτελούσε μέρος της Δύσης – Ευρώπη, Βόρεια Αμερική, Ιαπωνία – και του Ανατολικού Μπλοκ. Πρακτικά κάλυπτε σε έκταση τα 4/5 του πλανήτη και σε πληθυσμό κάτι παραπάνω: όλη την Αφρική, τη Λατινική Αμερική και τη Νότια / Νοτιοανατολική / Κεντρική Ασία. Ταυτιζόταν με τους τροπικούς, άλλοτε πάλι με την υπανάπτυξη, τη φτώχεια, την έλλειψη δημοκρατίας, τις δικτατορίες, το Κίνημα των Αδεσμεύτων. Μετά δε το ’70, σημάνθηκε με μια οικολογική υποβάθμιση που διέφευγε από το σύνηθες αντικείμενο των περιβαλλοντικών ευαισθησιών του Βορρά – εκβιομηχάνιση, αστική ρύπανση, κυκλοφοριακό, τοξικά απόβλητα κ.λπ. Εκεί, στον Νότο, τα φαινόμενα ήταν μαζικά και καθολικού ενδιαφέροντος. Επιπλέον, η συρρίκνωση των τροπικών δασών, οι επελάσεις των ερήμων και η εξάντληση των φυσικών πόρων συνδέονταν ευθέως με την εκπτώχευση ευρέων τμημάτων των γηγενών πληθυσμών.
Και ποιος ήταν ο υπεύθυνος π.χ. για τους λιμούς – Σαχέλ, Ινδία, Αιθιοπία κ.λπ. – και τις μαζικές μεταναστεύσεις; Μα η Δύση φυσικά, όχι οι ντόπιοι ολιγάρχες ή φύλαρχοι, και ποτέ η Ανατολή, που αγωνιζόταν από χέρι για έναν δικαιότερο κόσμο. Αυτονόητο. Ηταν η Δύση, έλεγε το κυρίαρχο αφήγημα, που είχε αποικιοποιήσει τον πλανήτη, είχε εκμεταλλευθεί τους φυσικούς του πόρους, είχε αποσαθρώσει τους αυτόχθονες πολιτισμούς. Σωστό; Σε έναν βαθμό ναι, αλλά με τρεις χοντρές επιφυλάξεις: πρώτον, η όποια εκεί εκμετάλλευση συνέβη με τη σύμφωνη γνώμη των αποκαλουμένων σήμερα τοπικών κοινωνιών, ή έστω των εκπροσώπων τους, που διέβλεπαν ευκαιρίες πλουτισμού – από τις φυτείες και τα μεταλλεία ως και το πρώιμο δουλεμπόριο. Δεύτερον, η Δύση δεν εισήγαγε αποκλειστικά πόνο και εκμετάλλευση, αλλά και θεσμούς, τεχνογνωσία, δικαιοσύνη, άφθονες υποδομές, εκπαίδευση, συστήματα υγείας απαραίτητα για τη λειτουργία των τοπικών κοινωνιών στο σύγχρονο πλαίσιο. Και τρίτον, ότι οι εκεί εστίες ανάφλεξης ήταν αποτέλεσμα τοπικών συγκρούσεων, κατά κανόνα φυλετικού, θρησκευτικού ή καθαρά ληστρικού τύπου, με αρχετυπικά παραδείγματα τη γενοκτονία της Ρουάντας, τους είκοσι ταυτόχρονους εμφυλίους που συνέβησαν στο Κονγκό και στο Κέρας της Αφρικής στη στροφή του αιώνα, τις διαρκείς αιματοχυσίες μεταξύ σουνιτών και σιιτών στο Ισλάμ ή την πάγια διαίρεση της Ανγκόλας στη βάση φυλετικών κριτηρίων και με προκάλυμμα τις παραφυάδες του μαρξισμού-λενινισμού που ευδοκίμησαν εκεί.
Ας θυμηθούμε ακόμη ότι οι νοτιοαμερικανικές δημοκρατίες της δημιουργήθηκαν από τις αρχές του 19ου αιώνα – προτού γίνουν κράτος η Ελλάδα, η Ιταλία και η… Γερμανία. Και όμως οι συγκρούσεις, οι δικτατορίες και οι αντίστοιχοι εμφύλιοι υπήρξαν εκεί συχνά πυκνά. Η Ινδία έγινε ανεξάρτητη το 1948, στην Κίνα η όποια δυτική επιρροή εξαφανίσθηκε με τη μαοϊκή επανάσταση, ενώ ολόκληρη πρακτικά η Αφρική αποαποικιοποιήθηκε στις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Φυσικά οι επιρροές, οι εξαρτήσεις και τα συμφέροντα είχαν εξαπλώσει τα δίχτυα τους πάνω από τους τροπικούς, αλλά το ίδιο ακριβώς δεν συνέβη με όλο τον πλανήτη και μάλιστα δημοκρατικότατα; Εν πάση περιπτώσει, ο πρώην Τρίτος Κόσμος απελευθερώθηκε προ πολλού από τα όποια αποικιακά δεσμά και αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Σήμερα παριστάνει τον υπανάπτυκτο όταν τον συμφέρει. Δεν αποδέχεται τις ευθύνες του και δέχεται στους κόλπους του την Κίνα και την Ινδία που έχουν πολλαπλάσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από οποιονδήποτε άλλον ρυπαίνοντα.
Πάμε πλησίστιοι για την επόμενη COP – αφορμή για περιβαλλοντικό τουρισμό πολυτελείας.
