Giriş
Antik Yunan medeniyeti ve Roma İmparatorluğu dönemleri, Batı dünyasında modern siyasal hayat ve düşüncelerin temellerinin atıldığı çok değerli iki tarihsel süreç olarak değerlendirilir. Tesadüfi değildir ki, günümüzde dahi Siyasal Düşünceler Tarihi dersleri, bu iki dönemde yazılan klasiklerin okunması ve okutulmasıyla başlar ve sonrasında Ortaçağ ve Yakın Çağ dönemlerindeki önemli felsefecilerin eserleriyle devam eder.
Bu bağlamda, MÖ 106-MÖ 43 döneminde yaşayan Latin kökenli Romalı ünlü bir devlet adamı, hatip ve yazar olan Çiçero (Marcus Tullius Cicero), Siyaset Bilimi ve Siyaset Felsefesi alanlarında önemli eserler vermiş ve çok mühim bazı kavram ve teorilerin oluşumunu sağlamış kritik bir isimdir. Belagat sanatında uzman bir isim olarak sivrilen Çiçero’nun eserleri de aslında yaptığı tarihi konuşmalara dayanmaktadır. Çiçero’nun Antik Yunan ve Roma dönemine dair yaptığı gözlem ve analizlere dayalı olarak gelişirdiği önemli bir teori de “yönetimlerin dolaşımı” kuramıdır. Bu yazıda, Çiçero’nun Antik Yunan düşünürü Polibios’tan (Polybius) alarak geliştirdiği “karma rejim” (mixed government) düşüncesi ve “yönetimlerin dolaşımı” (cycles of constitutions) kuramı açıklanacaktır.
Farklı Yönetim Biçimleri, Karma Rejim ve Yönetimlerin Dolaşımı Kuramı
Yönetimlerin dolaşımı, aslında ilk kez MÖ 264-MÖ 146 döneminde yaşayan Antik Yunan tarihçisi Polibios (Polybius) tarafından ortaya atılmıştır. Histories (Ἱστορίαι Historíai) adlı eserinde, Polibios, zaman içerisinde tüm sistemlerin insan doğası nedeniyle dejenere olduklarını, yani bozulduklarını, bu bağlamda farklı yönetim sistemlerini birbirlerini ardışık olarak bir mantık içerisinde takip ettiklerini iddia etmiştir. Polibios’a göre, siyaset alanında temelde 3 rejim tipi vardır: Krallık (Monarşi), Aristokrasi ve Demokrasi. Krallık tek bir kişinin yetkili olduğu, Aristokrasi küçük bir azınlık grubunun yönetime yön verdiği, Demokrasi de halk çoğunluğunun tercihlerine göre siyasetin şekillendiği yönetim biçimidir. Bu bağlamda Montesquieu’nün yıllar sonra yazacağı gibi, Cumhuriyet rejiminin iki türü olan Demokrasi ve Aristokrasi sistemleri erdeme, Krallık (Monarşi) ise onur ve şerefe dayanmakta ve meşruiyetini bu temeller üzerinden sağlamaktadır.
Aristo’ya göre yönetim şekilleri
Ünlü Antik Yunan düşünürü Aristo (Aristoteles) da bu rejim tiplerini doğrularken, bu sistemlerin halk yararına veya iktidardaki grup yararına uygulanabildiği iki farklı tipolojiden söz eder. Bunlar, halk çoğunluğunun halkın tamamının lehine devleti yönettiği “polity” ile çoğunluğun çoğunluk lehine yönetim sergilediği “demokrasi”, azınlık bir grubun toplumun tamamını gözeterek iktidarda kaldığı “Aristokrasi” ile azınlığın azınlık çıkarlarına odaklandığı “Oligarşi” ve tek bir kişinin toplum çıkarına yönetim sağladığı “Krallık” (Monarşi) ile tek kişinin kendi çıkarlarına göre hareket ettiği “Tiranlık”tır.
Karma Rejim
Ancak bir de Polibios’un Lycurgus’un kurduğu Sparta devleti ile örneklendirdiği “karma rejim” (mixed government) modelinden söz edilir. Karma rejim veya Karma hükümet, Polibios ve sonrasında Çiçero’nun ideal yönetim biçimi olarak öne çıkardığı ve her üç rejim tipinin de iyi özelliklerini aynı potada eritmeye çalışan melez bir yönetimdir. Bu sistemde, Demokrasinin seçim ve özgürlükler vaat eden halkçı nitelikleriyle rejim meşruiyeti yükseltilirken, Monarşinin halkın sevgi ve saygısına dayalı özellikleriyle devlete aidiyet sağlanır ve Aristokrasinin sağladığı bilgelikle de rejimin “oklokrasi”ye dönüşmesi engellenir. Çiçero, bu bağlamda özellikle akıl ile özdeşleştirdiği Monarşi yönetimini daha hararetle savunur. Senato ise, bilge insanların bir araya gelerek yönetime yön verecekleri ve yine yönetimde aklı destekleyecek bir unsurdur. Çiçero, bu bağlamda Demokrasinin ise yönetme yeteneği eşit olmayan insanlara eşit yönetme gücü vermesi nedeniyle soysuzlaşmaya açık bir rejim olduğundan dem vurur. Hatta bu nedenle, ünlü düşünüre göre, Demokrasi, kolaylıkla yeniden bir Tiranlığa dönüşebilir.
Çiçero, Krallık rejiminin en iyi yönetim modeli olduğunu düşünse de, her üç yönetim biçiminin olumsuzluklarını açıklar. Bunlar; Krallık (Monarşi) yönetiminin tek başlılıktan ötürü koyduğu yasalarda ve verdiği kararlarda ülkenin tamamında bir fikir birliği sağlanamayacağı, Aristokraside yasa koyma ve halkın yönetime katılabilmesi mümkün olamayacağından ötürü siyasi birliğin geliştirilemeyeceği ve Demokraside de göreceli olarak fırsat eşitliğinin sağlanabileceği, fakat tam manada liyakat ve hakkaniyeti sağlayabilmenin imkânsız olacağı şeklinde sıralanabilir.
Çiçero’nun geliştirdiği modelin günümüzdeki karşılığı ise kuşkusuz Birleşik Krallık (Britanya) demokrasisidir. Zira bu yönetim biçiminde, bir Kral veya Kraliçe ile temsil edilen (günümüzde Kral III. Charles) Kraliyet (Monarşi), devletin tarihsel temellerini ve halkla kurduğu duygusal ilişkiyi yansıtır. Lordlar Kamarası adlı alt meclis, devlet yönetiminde uzman ve seçkin kişilerin bir araya geldikleri ve yasamanın olası hatalarına yön verebilecek gerekli bir kurumdur. Asıl yönetim (yürütme) erki ise, kuşkusuz halkın kontrolüne yani demokratik seçimlerle belirlenmiş Avam Kamarası üyeleri (milletvekilleri) ve parlamento aritmetiğine göre oluşturulan Hükümete (Bakanlar Kurulu) (Keir Starmer ve İşçi Partisi hükümeti) bırakılmalıdır. Tesadüfi değildir ki, Birleşik Krallık, günümüzde dünyadaki iyi işleyen demokrasilerden biri kabul edilmektedir.
Polibious’ta rejimlerin dolaşımı (döngüsü)
Çiçero’nun karma rejim ihtiyacına gereksinim duymasına da yol açan Demokrasinin halkın bilgisizliği nedeniyle kolaylıkla Tiranlığa dönüşebileceği düşüncesi, onun Polibious’un temellerini attığı yönetimlerin dolaşımı kuramını (cycles of constitutions) geliştirmesini sağlar. Çiçero’ya göre, en köklü yönetim biçimi Monarşidir. Ancak zalim bir Kral veya Kraliçe’nin başa geçmesiyle Monarşik yönetimin halk desteği zamanla azalmaya başlar. Bu nedenle, yönetimde etkin olan elitler yani Aristokrasi, bir noktada bir devrim ya da saray darbesi ile yönetimi ele geçirir ve daha kapsayıcı bir elit yönetim modelini inşa eder. Ancak her rejim gibi, işlerin kötü gittiği dönemlerde Aristokrasi de kan kaybeder ve zamanla halkın daha fazla katılım gösterebildiği Demokrasi yönetimi -bir Devrim ya da anayasal süreçle- kurulur. Demokrasi, özgürlük ve halk katılımını arttırdığı için halktan daha yoğun destek alır. Ancak zamanla Demokrasinin herkesi eşitleme düşüncesinin yarattığı sorunlar ve halkın sorunlu dönemlerde güçlü bir yönetici arayışı, yeniden yönetim döngüsünde sırayı Monarşiye getirir. Bu şekilde, Polibios ve Çiçero’ya göre, rejimlerin dolaşımı tarihsel süreçte sürekli olarak devam eder. Kuşkusuz, Batılı ülkelerde 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kesintisiz devam eden Demokrasi dönemi, bu kurama karşıt bir örnek olarak öne çıkarılabilir.
Bu bağlamda, Fransa örneğinde olduğu gibi Cumhuriyet devriminin ve yeni rejimin kurulmasının ardından kriz zamanlarında Napolyon Bonapart gibi güçlü bir yönetici, farklı türde bir Monarşik yönetim (önce Konsül, sonra da İmparator olarak) inşa edebilir. Benzer şekilde, Fransa’da tarihsel süreçte III. Napolyon ve Orléans Hanedanı gibi dönemlerde Cumhuriyetten Monarşiye dönüşler yaşanabilmiştir. Ancak tek adam yönetiminde yeniden sorunlar yaşanınca, bir kez daha elitlerin yönetime dahil oldukları Aristokrasi veya halkın yönetime el koyduğu Demokrasi rejimi inşa edilir. Bu şekilde, yönetim biçimleri, zaman zaman Demokrasi, zaman zaman da Monarşi ve Aristokrasi yönünde eğilim gösterebilir. Bu, siyasetin ve halkın doğasından kaynaklanır. Günümüzde demokrasisi pekişmiş rejimlerde görülen sağ popülizm akımları da, bu bağlamda, yani halkın güçlü ve baba figürü niteliğindeki bir üst yönetici arayışı bağlamında anlaşılabilir.
Sonuç
Sonuç olarak, günümüzde Demokratikleşme literatürünün Siyaset Bilimi’nde çok ağır bastığı yadsınamaz bir gerçektir. Nitekim ABD ve Kanada gibi Kuzey Amerika ülkeleri, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi Okyanusya ülkeleri ve Avrupa devletlerinde kesintisiz demokrasi dönemi de on yıllardır devam etmektedir. Ancak daha kapsayıcı bir tarihsel bakış açısı ve Türkiye örneği gibi durumlar incelendiğinde, yönetimlerin dolaşımı kuramının da halen ciddiye alınması ve tartışılması gereken bir teori olduğu ortadadır. Bu bağlamda, Atatürk dönemi, askeri darbe süreçleri ve son olarak da Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan döneminde halk desteğiyle oluşturulan güçlü Başkanlık sistemleri modelleri incelenmeye açık vakalardır.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
KAYNAKÇA
