Ο ξακουστός δαμαστής αλόγων και γιος του Απόλλωνα, Χαίρων, της έδωσε το όνομά του. Ως Αρνη βρίσκεται ανάμεσα στις πόλεις της Βοιωτίας που συμμετείχαν στον Τρωικό Πόλεμο. Και αν και κατοικήθηκε ήδη από το 6000 π.Χ. από ημινομάδες και υπήρξε παρούσα σε κάθε πτυχή του μύθου και σε κάθε σελίδα της Ιστορίας, ξέφυγε από το φάσμα της λήθης και της ανωνυμίας καθώς στο χώμα της έγιναν δύο σπουδαίες γέννες. Η πρώτη συνδέεται με μία από τις σημαντικότερες μάχες, που πυροδότησαν συγκλονιστικές εξελίξεις. Ηταν εκείνη η πολεμική αντιπαράθεση μεταξύ των Μακεδόνων υπό τον Φίλιππο και των συνασπισμένων δυνάμεων των Βοιωτών, Αθηναίων, Κορινθίων και άλλων, στην οποία έκανε την πρώτη του εμφάνιση ως στρατηγός ο μετέπειτα στρατηλάτης Αλέξανδρος και η οποία έριξε το σπέρμα για να γεννηθεί εν συνεχεία η ελληνιστική οικουμένη.
Η δεύτερη είναι κυριολεκτική, καθώς σε τούτη την πόλη, που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του βοιωτικού κάμπου, γεννήθηκε ένας από τους σημαντικότερους και πολυγραφότατους ιστορικούς και φιλοσόφους του αρχαίου κόσμου (τα συγγράμματά του υπολογίζονται σε τουλάχιστον 227), ο Πλούταρχος.
Είναι η Χαιρώνεια. Και το γεμάτο ενδιαφέρουσες ιστορίες παρελθόν της μαζί με εκείνο των γειτονικών Ορχομενού και Λιβαδειάς, όπως μαρτυρούνται από αγγεία και ειδώλια, μαρμάρινα γλυπτά και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, επιγραφές και νομίσματα σε συνδυασμό με τα κατάλοιπα της επώνυμης μάχης του 338 π.Χ. – πολλά εκ των οποίων αδημοσίευτα –, έχουν χωρέσει στο μικρό μουσείο που βρίσκεται στη σκιά του περίφημου Λέοντα, ο οποίος δεσπόζει πάνω από το ταφικό μνημείο των γενναίων Ιερολοχιτών.
Και είναι αυτό το μουσείο, που ανεγέρθηκε το 1907, στο οποίο είναι αφιερωμένος ο 23ος τόμος του εκδοτικού προγράμματος «Ο Κύκλος των Μουσείων». Ενα εγχείρημα που εμπνεύστηκε ο Βαγγέλης Χρόνης και πραγματοποιείται με την υποστήριξη της Lamda Development, σε επιμέλεια των εκδόσεων Ολκός. Τα κείμενα υπογράφει η προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και αναπληρώτρια προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, Ελενα Κουντούρη, οι φωτογραφίες είναι του Σωκράτη Μαυρομμάτη, ενώ την έκδοση προλογίζει, όπως κάθε χρόνο, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.
Οψεις της Χαιρώνειας που δεν είναι αντιληπτές με την πρώτη ματιά στον επισκέπτη φωτίζει τούτη η νέα έκδοση, όπως είναι επί παραδείγματι το θέατρο, που στέκει στο βάθος, πίσω από το μουσείο. Με ευθύγραμμο κοίλον και χωρητικότητα 1.000 θεατών, ανεγέρθηκε ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. και ήταν σε λειτουργία ως το 267 μ.Χ., οπότε και καταστράφηκε από τους Ερούλους.
Η λατρεία του Σαβάζιου – όπως μαρτυρά ένα αναθηματικό ανάγλυφο –, του φρυγικού θεού της βλάστησης και των δούλων, αλλά και του Σαράπιδος, το ιερό του οποίου βρισκόταν ενδεχομένως κάτω από τη σημερινή εκκλησία της Παναγίας, στο κέντρο του σύγχρονου οικισμού της Χαιρώνειας. Το άγαλμα της Κυβέλης, έργο του άγνωστου από άλλες πηγές αθηναίου γλύπτη Ερμεία Ανθεστηρίου και η λατρεία της στη Λιβαδειά, με τους οπαδούς της να αυτομαστιγώνονται και να αυτοευνουχίζονται, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς. Τα λόγια που φέρεται να φώναξε ο αιχμάλωτος στα χέρια του Φίλιππου μετά τη μάχη της Χαιρώνειας αθηναίος ρήτορας Δημάδης – «Αφού η τύχη σε προόρισε να κάνεις έργα του Αγαμέμνονα, εσύ γιατί την ντροπιάζεις κάνοντας έργα του Θερσίτη;» –, κατηγορώντας τον για μικρόψυχη συμπεριφορά επειδή αρνήθηκε να ταφούν οι αντίπαλοί του, και χάρη στα οποία ο μακεδόνας βασιλιάς άλλαξε γνώμη.
Η πολυκύμαντη ιστορία του Λέοντα που βανδαλίστηκε ήδη από την ύστερη αρχαιότητα, όπως και το γεγονός ότι η Χαιρώνεια δεν έχει συνδεθεί μόνο με τη μάχη του 338 π.Χ., αλλά αποτέλεσε το θέατρο μιας εκ των δύο καθοριστικών μαχών του Α’ Μιθριδατικού Πολέμου (88-84 π.Χ.), όπου ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης ΣΤ’ Ευπάτωρ νικήθηκε από τον ύπατο Λεύκιο Κορνήλιο Σύλλα.
