Ο Νέλσον Μαντέλα περίμενε ότι θα καταδικαζόταν σε θάνατο, αλλά αντ’ αυτού έζησε για να δει το όνειρό του «για μια δημοκρατική και ελεύθερη κοινωνία» να πραγματοποιείται –παρόλο που σήμερα η κληρονομιά του παραμένει πληγωμένη.
Ο «κατηγορούμενος νούμερο ένα» μιλούσε από το εδώλιο για σχεδόν τρεις ώρες μέχρι τη στιγμή που ξεστόμισε τις λέξεις που τελικά θα άλλαζαν τη Νότια Αφρική.
Η φυλετικά διαχωρισμένη αίθουσα του δικαστηρίου της Πρετόριας άκουγε σιωπηλά την αφήγηση του Νέλσον Μαντέλα για τον ισόβιο αγώνα του κατά της κυριαρχίας της λευκής μειονότητας που έφτασε στο τέλος της.
Ο δικαστής Quintus de Wet κατάφερε να μην κοιτάξει τον Νέλσον Μαντέλα στο μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας του.
Αλλά πριν ο υπ’ αριθμόν ένα κατηγορούμενος εκφωνήσει τις τελευταίες του γραμμές ο Μαντέλα σταμάτησε για πολλή ώρα και κοίταξε ευθέως τον δικαστή» πριν πει:
«Κατά τη διάρκεια της ζωής μου, αφιέρωσα τα πάντα σε αυτόν τον αγώνα του αφρικανικού λαού. Αγωνίστηκα κατά της κυριαρχίας των λευκών και κατά της κυριαρχίας των μαύρων.
»Έχω αγαπήσει το ιδανικό μιας δημοκρατικής και ελεύθερης κοινωνίας στην οποία όλα τα άτομα θα ζουν μαζί σε αρμονία και με ίσες ευκαιρίες.
»Είναι ένα ιδανικό για το οποίο ελπίζω να ζήσω και να το δω να υλοποιείται. Αλλά, αν χρειαστεί, είναι ένα ιδανικό για το οποίο είμαι έτοιμος να πεθάνω».
«Ένιωσα ότι ήταν πιθανό να μας κρεμάσουν ό,τι κι αν λέγαμε, οπότε θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε αυτό που πραγματικά πιστεύαμε»
«Έχω αγαπήσει το ιδανικό μιας δημοκρατικής και ελεύθερης κοινωνίας» / Photo: Wikimedia Commons
Αφού είπε την τελευταία του φράση, η συγγραφέας και ακτιβίστρια Ναντίν Γκόρντιμερ, η οποία βρισκόταν στην αίθουσα του δικαστηρίου στις 20 Απριλίου 1964, δήλωσε: «Ο πιο παράξενος και συγκινητικός ήχος που έχω ακούσει ποτέ από ανθρώπινα λαρύγγια προήλθε από τη μαύρη πλευρά του ακροατηρίου του δικαστηρίου. Ήταν σύντομος, απότομος και τρομερός: κάτι μεταξύ αναστεναγμού και βογγητού».
Αυτό συνέβαινε επειδή υπήρχε πολύ μεγάλη πιθανότητα ο Μαντέλα και οι συγκατηγορούμενοί του να καταδικαστούν σε θάνατο για την αντίθεσή τους στην κυβέρνηση του απαρτχάιντ.
Οι δικηγόροι του είχαν μάλιστα προσπαθήσει να τον μεταπείσουν να μην συμπεριλάβει την ατάκα «Είμαι έτοιμος να πεθάνω», επειδή πίστευαν ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόκληση.
Αλλά όπως έγραψε αργότερα ο Μαντέλα στην αυτοβιογραφία του, «ένιωσα ότι ήταν πιθανό να μας κρεμάσουν ό,τι κι αν λέγαμε, οπότε θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε αυτό που πραγματικά πιστεύαμε».
Την πρώτη ημέρα της δίκης, ο Μαντέλα, γνωστός για το κομψό δυτικό του ντύσιμο, έφτασε με την παραδοσιακή ενδυμασία Xhosa προς σοκ όλων των παρευρισκομένων
Η δίκη της Rivonia -στην οποία ο Νέλσον Μαντέλα, ο Walter Sisulu, ο Govan Mbeki και άλλοι επτά ακτιβιστές κατά του απαρτχάιντ κατηγορήθηκαν για δολιοφθορά- ήταν η τρίτη και τελευταία φορά που ο Μαντέλα βρέθηκε κατηγορούμενος σε δικαστήριο του απαρτχάιντ.
Από το 1956 έως το 1961, είχε συμμετάσχει στη Δίκη για την Προδοσία, μια μακροχρόνια αμηχανία για την κυβέρνηση του απαρτχάιντ, η οποία τελικά θα έβλεπε και τους 156 κατηγορούμενους να αθωώνονται επειδή το κράτος δεν μπόρεσε να αποδείξει ότι είχαν διαπράξει προδοσία.
Και το 1962, είχε κατηγορηθεί ότι εγκατέλειψε παράνομα τη χώρα και ότι οδήγησε μαύρους εργάτες σε απεργία.
Την πρώτη ημέρα της δίκης, ο Μαντέλα, γνωστός για το κομψό δυτικό του ντύσιμο, έφτασε με την παραδοσιακή ενδυμασία Xhosa προς σοκ όλων των παρευρισκομένων.
Ο ίδιος ανέλαβε την υπεράσπισή του και δεν κάλεσε μάρτυρες. Αντ’ αυτού, εκφώνησε αυτό που έμεινε στην ιστορία ως η ομιλία «Μαύρος άνθρωπος σε λευκό δικαστήριο», κατά την οποία υποστήριξε ότι «οι μεταγενέστεροι θα αποφανθούν ότι ήμουν αθώος και ότι οι εγκληματίες που θα έπρεπε να είχαν προσαχθεί σε αυτό το δικαστήριο είναι τα μέλη της κυβέρνησης Βέρβερντ», μια αναφορά στον πρωθυπουργό Χέντρικ Βέρβερντ.
«Αν χρειαστεί, είναι ένα ιδανικό για το οποίο είμαι έτοιμος να πεθάνω»
Η δίκη Rivonia, η οποία ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1963, πήρε το όνομά της από το προάστιο του Γιοχάνεσμπουργκ όπου βρισκόταν η φάρμα Liliesleaf. Από το 1961 έως το 1963, σημειώνει ο δικτυακός τόπος του μουσείου Liliesleaf, η φάρμα χρησίμευε «ως μυστικό αρχηγείο και νευραλγικό κέντρο» του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (ANC), του Κομμουνιστικού Κόμματος Νότιας Αφρικής (SACP) και του Umkhonto we Sizwe (MK, η στρατιωτική πτέρυγα του ANC).
Στις 11 Ιουλίου του 1963, ενεργώντας κατόπιν πληροφοριών, η αστυνομία πραγματοποίησε έφοδο στο Liliesleaf, κατάσχεσε πολλά ενοχοποιητικά έγγραφα και συνέλαβε τον πυρήνα της ηγεσίας του υπόγειου απελευθερωτικού κινήματος.
Ο Νέλσον Μαντέλα, ο οποίος εξέτιε πενταετή ποινή φυλάκισης στο νησί Ρόμπεν από την καταδίκη του στη δίκη του 1962, μεταφέρθηκε αεροπορικώς στην Πρετόρια για να πάρει τη θέση του ως υπ’ αριθμόν ένα κατηγορούμενος.
Αντί να τους απαγγείλει κατηγορίες για εσχάτη προδοσία, ο εισαγγελέας Percy Yutar επέλεξε το πιο εύκολο στην απόδειξη έγκλημα της δολιοφθοράς – ο ορισμός του οποίου ήταν τόσο ευρύς που περιλάμβανε πλημμελήματα όπως η καταπάτηση – και το οποίο είχε πρόσφατα καταστεί θανατηφόρο αδίκημα από την κυβέρνηση.
Χάρη στα αποδεικτικά στοιχεία που κατασχέθηκαν από το Liliesleaf, τα οποία περιλάμβαναν διάφορα έγγραφα χειρόγραφα του Μαντέλα και τη μαρτυρία του Bruno Mtolo (ο οποίος αναφερόταν ως κύριος Χ καθ’ όλη τη διάρκεια της δίκης), ενός περιφερειακού διοικητή της MK που είχε μετατραπεί σε μάρτυρα κατηγορίας, ο Yutar ήταν σχεδόν σίγουρος για την καταδίκη των βασικών κατηγορουμένων.
Στην αυτοβιογραφία του, ο Νέλσον Μαντέλα εξηγεί την αμυντική τους στρατηγική: «Από την αρχή είχαμε ξεκαθαρίσει ότι σκοπεύαμε να χρησιμοποιήσουμε τη δίκη όχι ως δοκιμασία του νόμου αλλά ως βήμα για την προβολή των πεποιθήσεών μας.
»Δεν θα αρνούμασταν, για παράδειγμα, ότι ήμασταν υπεύθυνοι για πράξεις σαμποτάζ. Δεν θα αρνηθούμε ότι μια ομάδα από εμάς είχε απομακρυνθεί από τη μη-βία. Δεν μας ενδιέφερε να γλιτώσουμε ή να μειώσουμε την τιμωρία μας, αλλά να κάνουμε τη δίκη να ενισχύσει τον σκοπό για τον οποίο αγωνιζόμασταν – με όποιο κόστος για τους εαυτούς μας.
»Δεν θα υπερασπιζόμασταν τους εαυτούς μας τόσο με νομική όσο με ηθική έννοια».
Οι κατηγορούμενοι και οι δικηγόροι τους αποφάσισαν ότι ο Μαντέλα θα ξεκινούσε την υπεράσπιση όχι ως μάρτυρας – ο οποίος θα υποβαλλόταν σε αντεξέταση – αλλά με μια δήλωση από το εδώλιο. Αυτή η μορφή θα του επέτρεπε να μιλήσει χωρίς διακοπή, αλλά θα είχε μικρότερη νομική βαρύτητα.
Χάρη στην πρόσφατη ανάκτηση των πρωτότυπων ηχογραφήσεων της κατάθεσης του Μαντέλα, γνωρίζουμε τώρα ότι μίλησε για 176 λεπτά και όχι για τις τεσσεράμισι ώρες που αναφέρονται τακτικά
Στην αυτοβιογραφία του, ο Νέλσον Μαντέλα εξηγεί την αμυντική τους στρατηγική / Photo: Public Domain
Ο Μαντέλα γράφει ότι πέρασε «περίπου ένα δεκαπενθήμερο συντάσσοντας την ομιλία του, δουλεύοντας κυρίως στο κελί μου τα βράδια». Το διάβασε πρώτα στους συγκατηγορούμενους του, οι οποίοι ενέκριναν το κείμενο με μερικές διορθώσεις, προτού το παραδώσει στον επικεφαλής δικηγόρο υπεράσπισης Μπραμ Φίσερ.
Ο Φίσερ ανησυχούσε ότι η τελευταία παράγραφος θα μπορούσε να παρεξηγηθεί από τον δικαστή, οπότε έβαλε ένα άλλο μέλος της ομάδας υπεράσπισης, τον Χαλ Χάνσον, να το διαβάσει.
Ο Χάνσον ήταν κατηγορηματικός: «Αν ο Μαντέλα το διαβάσει αυτό στο δικαστήριο, θα τον πάνε κατευθείαν στο πίσω μέρος του δικαστηρίου και θα τον κρεμάσουν».
«Ο Νέλσον παρέμεινε ανένδοτος» ότι η φράση έπρεπε να παραμείνει, έγραψε ο Τζορτζ Μπίζος, ένα άλλο μέλος της ομάδας υπεράσπισης. Ο Μπίζος τελικά έπεισε τον Μαντέλα να τροποποιήσει τη διατύπωσή του: «Πρότεινα ο Νέλσον να πει ότι ήλπιζε να ζήσει για τα ιδανικά του και να τα πετύχει, αλλά αν χρειαζόταν ήταν έτοιμος να πεθάνει».
«Κύριε Πρόεδρε, είμαι ο πρώτος κατηγορούμενος», είπε ο Νέλσον Μαντέλα. «Παραδέχομαι ότι ήμουν ένα από τα πρόσωπα που βοήθησαν στη δημιουργία του Umkhonto we Sizwe και ότι έπαιξα εξέχοντα ρόλο στις υποθέσεις του μέχρι τη σύλληψή μου τον Αύγουστο του 1962».
Χάρη στην πρόσφατη ανάκτηση των πρωτότυπων ηχογραφήσεων της κατάθεσης του Μαντέλα, γνωρίζουμε τώρα ότι μίλησε για 176 λεπτά και όχι για τις τεσσεράμισι ώρες που αναφέρονται τακτικά.
Όπως εξήγησε η Μάρθα Έβανς, συγγραφέας του βιβλίου Speeches That Shaped South Africa, ο Μαντέλα «ομολόγησε με ειλικρίνεια ορισμένα από τα εγκλήματα που του καταλογίστηκαν πριν δώσει μια πειστική και λεπτομερή περιγραφή των συνθηκών και των γεγονότων που οδήγησαν στην ίδρυση της ΜΚ και στην υιοθέτηση του ένοπλου αγώνα».
«Οι λευκοί τείνουν να θεωρούν τους Αφρικανούς ως ξεχωριστή φυλή» / Photo: Wikimedia Commons
Μίλησε εκτενώς για την παράδοση του ANC στη μη βία και εξήγησε γιατί σχεδίασε το σαμποτάζ: «Δεν το σχεδίασα με πνεύμα απερισκεψίας ούτε επειδή αγαπώ τη βία. Το σχεδίασα ως αποτέλεσμα μιας ήρεμης και νηφάλιας εκτίμησης της πολιτικής κατάστασης που είχε προκύψει μετά από πολλά χρόνια τυραννίας, εκμετάλλευσης και καταπίεσης του λαού μου από τους λευκούς».
Η τελευταία ενότητα της ομιλίας επικεντρώθηκε στην ανισότητα στη Νότια Αφρική και εξανθρώπισε τους μαύρους Νοτιοαφρικανούς με τρόπους που, όπως υποστήριξε ο Μαντέλα, ο λευκός πληθυσμός της χώρας σπάνια αναγνώριζε:
«Οι λευκοί τείνουν να θεωρούν τους Αφρικανούς ως ξεχωριστή φυλή. Δεν τους βλέπουν ως ανθρώπους με δικές τους οικογένειες.
»Δεν συνειδητοποιούν ότι έχουμε συναισθήματα, ότι ερωτευόμαστε όπως οι λευκοί, ότι θέλουμε να είμαστε με τις γυναίκες και τα παιδιά μας όπως οι λευκοί θέλουν να είναι με τα δικά τους, ότι θέλουμε να κερδίζουμε χρήματα, αρκετά χρήματα για να συντηρούμε σωστά τις οικογένειές μας».
Και: «Πάνω απ’ όλα, θέλουμε ίσα πολιτικά δικαιώματα, γιατί χωρίς αυτά οι αναπηρίες μας θα είναι μόνιμες. Ξέρω ότι αυτό ακούγεται επαναστατικό για τους λευκούς σε αυτή τη χώρα, επειδή η πλειοψηφία των ψηφοφόρων θα είναι Αφρικανοί.
»Αυτό κάνει τους λευκούς να φοβούνται τη δημοκρατία. Αλλά αυτός ο φόβος δεν μπορεί να εμποδίσει τη μόνη λύση που θα εγγυηθεί τη φυλετική αρμονία και την ελευθερία για όλους».
Ωστόσο, η πραγματική δράση συνέβη έξω από το δικαστήριο, έγραψε ο Άντονι Σάμπσον στην εγκεκριμένη βιογραφία του για τον Μαντέλα: «Ο κατηγορούμενος είχε πάρει ώθηση από την αυξανόμενη υποστήριξη από το εξωτερικό, όχι μόνο από πολλές αφρικανικές χώρες αλλά και, προς μεγαλύτερη έκπληξη του Μαντέλα, από τη Βρετανία.
»Στις 7 Μαΐου 1964, ο Βρετανός πρωθυπουργός, Άλεκ Ντάγκλας-Χόουμ, προσφέρθηκε να στείλει ένα ιδιωτικό μήνυμα στον Βέρβερντ σχετικά με τη δίκη.
»Όμως ο σερ Χιου Στέφενσον [πρεσβευτής της Βρετανίας στη Νότια Αφρική] συνέστησε να “μην ασκηθεί άλλη πίεση” και, αντίθετα με ορισμένες δημοσιευμένες αναφορές, δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι το μήνυμα στάλθηκε.
»Όταν ο πρέσβης της Νότιας Αφρικής επισκέφθηκε το Υπουργείο Εξωτερικών εκείνο το μήνα, του είπαν ότι η κυβέρνηση δεχόταν πλέον λιγότερες πιέσεις για να ακολουθήσει αυστηρότερη γραμμή κατά της Νότιας Αφρικής, αν και οι θανατικές καταδίκες θα έφερναν το θέμα ξανά στο προσκήνιο».
Μια εβδομάδα πριν από τις ετυμηγορίες, ο Μπίζος επισκέφθηκε τον Βρετανό Γενικό Πρόξενο Λέσλι Μάιντφορντ στο σπίτι του στην Πρετόρια.
«Καθώς έφευγα, ο Λέσλι έβαλε το χέρι του γύρω από τους ώμους μου και μου είπε: “Τζορτζ, δεν θα υπάρξει θανατική καταδίκη”. Δεν τον ρώτησα πώς το ήξερε. Είχε κατεβάσει αρκετά ουίσκι. Βέβαια, ένιωσα ότι δεν μπορούσα να βασιστώ στην πληροφορία ούτε να το πω στην ομάδα ή στους ανήσυχους πελάτες μας».
«Θέλουμε ίσα πολιτικά δικαιώματα, γιατί χωρίς αυτά οι αναπηρίες μας θα είναι μόνιμες. Ξέρω ότι αυτό ακούγεται επαναστατικό για τους λευκούς σε αυτή τη χώρα, επειδή η πλειοψηφία των ψηφοφόρων θα είναι Αφρικανοί»
Ωστόσο, μόλις τελείωσε η δίκη, φάνηκε ότι ο Μαντέλα είχε κάπως ξεχαστεί / Photo: Wikimedia Commons
Το πρωί της 12ης Ιουνίου 1964, ο δικαστής de Wet ανακοίνωσε: «Αποφάσισα να μην επιβάλω την ανώτατη ποινή, η οποία σε μια τέτοια περίπτωση θα ήταν συνήθως η ποινή για ένα τέτοιο έγκλημα.
»Αλλά συνεπής με το καθήκον μου, αυτή είναι η μόνη επιείκεια που μπορώ να δείξω. Η ποινή στην περίπτωση όλων των κατηγορουμένων θα είναι ισόβια κάθειρξη».
Ο καθηγητής Thula Simpson, ο κορυφαίος ιστορικός της ΜΚ, δήλωσε στο Al Jazeera: «Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι ο De Wet στηρίχθηκε από το κράτος. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν αποδείξεις ότι πρόκειται για πολιτική και όχι δικαστική απόφαση».
Ωστόσο, μόλις τελείωσε η δίκη, φάνηκε ότι ο Μαντέλα είχε κάπως ξεχαστεί.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, άρχισαν να ακούγονται περιστασιακά αιτήματα για την απελευθέρωση του Νέλσον Μαντέλα. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η φράση «Ελευθερώστε τον Νέλσον Μαντέλα» έγινε ένα σταθερό και παγκόσμιο ρεφρέν με τη δήλωση «Είμαι έτοιμος να πεθάνω» να αναφέρεται σε συγκεντρώσεις και να αναγράφεται σε μπλουζάκια.
«Σε ένα επίπεδο, το ANC εφηύρε αυτή την εκδοχή του Μαντέλα» λέει ο Simpson. Μέχρι το 1976, η κυβέρνηση του απαρτχάιντ είχε κάνει πολύ καλή δουλειά στο να τον διαγράψει από τη δημόσια μνήμη.
Στις 11 Φεβρουαρίου 1990, ο Μαντέλα αποφυλακίστηκε. Από το μπαλκόνι του δημαρχείου του Κέιπ Τάουν, απευθύνθηκε στους υποστηρικτές του για πρώτη φορά μετά τη Rivonia.
Ξεκίνησε την ομιλία του λέγοντας: «Στέκομαι εδώ μπροστά σας όχι ως προφήτης αλλά ως ταπεινός υπηρέτης σας, του λαού. Οι άοκνες και ηρωικές σας θυσίες κατέστησαν δυνατό για μένα να βρίσκομαι εδώ σήμερα. Ως εκ τούτου, εναποθέτω τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής μου στα χέρια σας».
Όταν ο Κρις Χάνι του ANC δολοφονήθηκε από έναν υποστηρικτή του απαρτχάιντ το 1993, ο Μαντέλα ανέλαβε την ηθική ηγεσία της χώρας προτρέποντας τους εξοργισμένους υποστηρικτές του να μην εκτροχιάσουν την ειρηνευτική διαδικασία.
Αφού έγινε πρόεδρος, συμμετείχε σε πολυάριθμες δημόσιες εκδηλώσεις συμφιλίωσης: Πήγε για τσάι με τη χήρα του δολοφονηθέντος πρωθυπουργού του απαρτχάιντ Βέρβερντ και φόρεσε τη φανέλα του ράγκμπι Σπρίνγκμποκ (για πολλούς σύμβολο της υπεροχής των λευκών) όταν παρέδωσε στην σχεδόν αποκλειστικά λευκή ομάδα της Νότιας Αφρικής το τρόπαιο του Παγκοσμίου Κυπέλλου το 1995.
Όταν ο Μαντέλα πέθανε στις 5 Δεκεμβρίου του 2013, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα μίλησε στο μνημόσυνο του, παραθέτοντας ως γνωστόν – και αναμενόμενα – την τελευταία παράγραφο της δήλωσης από τη δίκη της Rivonia.
Σε εκείνο το στάδιο, υπήρχαν ήδη κάποιοι στη Νότια Αφρική που θεωρούσαν ότι ο Μαντέλα ήταν «πουλημένος» επειδή είχε υπάρξει πολύ επιεικής απέναντι στους λευκούς κατά τη διάρκεια της μετάβασης.
Τώρα, περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, καθώς η ανισότητα εξακολουθεί να μαστίζει τη χώρα και η Νότια Αφρική βρίσκεται στο κατώφλι των πιο ανταγωνιστικών γενικών εκλογών της στα 30 χρόνια δημοκρατίας, είναι σύνηθες να ακούει κανείς νέους μαύρους Νοτιοαφρικανούς να κατηγορούν τον Μαντέλα ότι ξεπουλήθηκε.
«Οι άνθρωποι που λένε ότι είναι ξεπουλημένος είναι είτε πολύ νέοι είτε πολύ ξεχασιάρηδες για να εκτιμήσουν πόσο κοντά φτάσαμε στον εμφύλιο πόλεμο. Ο Μαντέλα έπαιξε τεράστιο ρόλο στην επίτευξη της ειρηνικής μετάβασης» καταλήγει ο Simpson.
*Με στοιχεία από aljazeera.com | Αρχική Φωτό: Wikimedia Commons
