… Και πάλι, σίμωσε της θύμησης η ώρα /
Σας βλέπω, σας αισθάνομαι και σας ακούω τώρα…
Αννα Αχμάτοβα, «Ρέκβιεμ»
Μνημείο 1ο: Το βράδυ της περασμένης Τετάρτης, το Μουσείο Ιστορίας των Γκουλάγκ, που είχε ιδρυθεί το 2001 στη Μόσχα και είχε τιμηθεί το 2021 από το Συμβούλιο της Ευρώπης, ανακοίνωσε πως κλείνει επ’ αόριστον λόγω «παραβάσεων πυροπροστασίας» που διαπιστώθηκαν κατά τη διάρκεια επιθεώρησης. Επικαλούμενο την υπηρεσία Πολιτισμού της πόλης, το πρακτορείο ειδήσεων της Μόσχας ανέφερε ότι μια πυρκαγιά στο μουσείο θα μπορούσε ενδεχομένως να επηρεάσει το σύστημα εξαερισμού του Μετρό της Μόσχας, παρ’ όλο που το μουσείο στεγάζεται σε κτίριο με θάλαμο εξαερισμού του Μετρό εδώ και σχεδόν μία δεκαετία.
Στην πραγματικότητα, το κρατικά χρηματοδοτούμενο Μουσείο Ιστορίας των Γκουλάγκ ήταν μέχρι πρόσφατα ο μόνος θεσμός μνήμης για τη σοβιετική καταστολή που δεν είχε μπει στο στόχαστρο του Βλαντίμιρ Πούτιν. Το Perm-36, ένα πρώην γκουλάγκ που περιείχε άλλοτε ένα μουσείο πολιτικής καταστολής, μετατράπηκε το 2015 σε μουσείο αφιερωμένο στη «συμβολή των εργαζομένων στις φυλακές στη σοβιετική νίκη». Εναν χρόνο αργότερα, το καθεστώς έβαλε στη μαύρη λίστα, ως «ξένο πράκτορα», την οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα Memorial – την οποία και διέλυσε τελικά το 2021. Η «Επιστροφή των ονομάτων», μια ετήσια εκδήλωση μνήμης αφιερωμένη στα θύματα της καταστολής που είχε καθιερώσει η Memorial από το 2007, έχει ουσιαστικά απαγορευτεί από το 2020, όταν οι Αρχές της πόλης σταμάτησαν να χορηγούν άδειες στους διοργανωτές. Για μία ακόμα φορά φέτος, βέβαια, στις 29 Οκτωβρίου, χιλιάδες άνθρωποι αψήφησαν τους κινδύνους και συμμετείχαν σε αυτό το τελετουργικό, σε 19 διαφορετικές πόλεις, διαβάζοντας φωναχτά τα ονόματα εκείνων που εξοντώθηκαν από το σοβιετικό κράτος. Τόσο πολύ θέλει ωστόσο το Κρεμλίνο να διαγραφούν αυτές οι μνήμες που τον τελευταίο ενάμιση χρόνο έχουν εξαφανιστεί μυστηριωδώς, από τα πεζοδρόμια της Μόσχας, της Αγίας Πετρούπολης και του Περμ, εκατοντάδες «λίθοι μνήμης» τοποθετημένοι μπροστά από τον τελευταίο τόπο κατοικίας θυμάτων του σταλινικού τρόμου – μια πρωτοβουλία της ΜΚΟ Τελευταία Διεύθυνση, εμπνευσμένη, φυσικά, από το πρότζεκτ Stolpersteine της Γερμανίας.
Μνημείο 2ο: Δύο μέρες πριν ανακοινωθεί το κλείσιμο του Μουσείου Ιστορίας των Γκουλάγκ, οι κάτοικοι του Τσερμπακούλ, μιας πόλης 43.000 ψυχών στα Ουράλια Ορη, στο Ομπλαστ του Τσελιάμπινσκ, είχαν ανακαλύψει με τρόμο το μνημείο που είχαν στήσει στο Πάρκο Νίκης της πόλης οι τοπικές Αρχές προκειμένου να τιμήσουν τους ντόπιους στρατιώτες που έχουν σκοτωθεί στον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία – τη γνωστή «ειδική στρατιωτική επιχείρηση». Δεν ήταν τόσο η κακή του ποιότητα που τους σόκαρε. Ηταν η συμπερίληψη μιας φωτογραφίας του Ντένις Σινίτσιν, ενός στρατιώτη που στρατολογήθηκε μέσα στη φυλακή, ενώ εξέτιε ποινή για τον βιασμό και τη δολοφονία, το 2014, μιας γυναίκας στο Τσερμπακούλ. «Αυτός ο Σινίτσιν σκότωσε μια γυναίκα εδώ δίπλα. Δύο παιδιά έμειναν χωρίς μητέρα. Τη δολοφόνησε με φρικτό τρόπο, τη βίασε, της έβγαλε τα μάτια. Είναι ένα τέρας. Δεν επιστρατεύτηκε – πήγε στον πόλεμο κατευθείαν από τη φυλακή. Και δεν πέθανε εκεί, ψόφησε, για να το πω ωμά», αντέδρασε η Λιούμποφ Ρουντομέτοβα, σύζυγος ενός ρώσου στρατιώτη που σκοτώθηκε στην Ουκρανία. «Το είπαμε στη διοίκηση από την αρχή: ο Σινίτσιν δεν πρέπει να εκτεθεί δημοσίως. Το Τσερμπακούλ είναι μια μικρή πόλη – οι άνθρωποι θυμούνται αυτή τη δολοφονία. Ημασταν όλοι εδώ τότε, υπερβολικά φοβισμένοι ακόμη και για να περπατήσουμε στον δρόμο. Ο κόσμος περνά από εδώ και εξοργίζεται. Μια γυναίκα πέρασε και είπε: “Είναι δολοφόνος. Πώς γίνεται να είναι ήρωας;”».
Μετά τον σάλο, οι Αρχές κατέβασαν το πορτρέτο του Σινίτσιν. Πολλοί κάτοικοι, ωστόσο, θεωρούν ότι μπορεί, «άμα ξεχαστεί το θέμα», να το ξανανεβάσουν. «Η μητέρα του ήδη τρέχει δεξιά – αριστερά και ρωτάει γιατί το κατέβασαν. Είμαι σίγουρος ότι θα προσπαθήσει να μας πείσει ότι είναι και αυτός ήρωας». Τουλάχιστον 242 Ρώσοι έχουν δολοφονηθεί και άλλοι 227 έχουν τραυματιστεί σοβαρά από τέτοιους «ήρωες» λίγο πιο τυχερούς από τον Σινίτσιν, που επέστρεψαν ζωντανοί από την Ουκρανία. Δεν είναι μάλιστα ασυνήθιστο να επιστρέφουν αποφυλακισμένοι κατάδικοι από τον πόλεμο, να διαπράττουν εκ νέου εγκλήματα και στη συνέχεια να διαφεύγουν την τιμωρία για δεύτερη φορά επιστρέφοντας στο μέτωπο. Ή να διαπράττουν εκ νέου εγκλήματα και να μένουν ατιμώρητοι: αυτός ο νέος νόμος κατά της «δυσφήμησης των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων» κάνει κάποια θύματα εγκλημάτων από βετεράνους να φοβούνται να τα καταγγείλουν.
Εχει σημασία να ακούμε προσεκτικά φωνές όπως αυτή του ρώσου πολιτολόγου και αρθρογράφου της «Νόβαγια Γκαζέτα» Αντρέι Κολέσνικοφ, που διαβεβαίωνε τις προάλλες τη γαλλική «Μοντ», από τη Ρωσία όπου επιμένει να ζει κι ας έχει χαρακτηριστεί και αυτός «ξένος πράκτορας», πως «δεν σκέφτονται όλοι οι Ρώσοι όπως ο Βλαντίμιρ Πούτιν», πως υπάρχει μια κοινωνία των πολιτών που προσπαθεί να αντισταθεί. Καλύτερα όμως να αποδιώχνουμε αυθόρμητες σκέψεις του τύπου «το ίδιο μπορεί να λέμε σύντομα και για τις ΗΠΑ, δεν σκέφτονται όλοι οι Αμερικανοί όπως ο Ντόναλντ Τραμπ», κουράγιο θέλει και ψυχραιμία.
