Τα 50 χρόνια αδιατάρακτης Δημοκρατίας που έχει βιώσει η Ελλάδα από το 1974 έως σήμερα – η πλέον αδιατάρακτη περίοδος Δημοκρατίας και ειρήνης του ελληνικού κράτους – ίσως μπορεί να συγκριθεί σε επίπεδο ειρήνευσης μόνο με την πρώτη περίοδο του Γεωργίου Α’ από το 1864 και έως τον ατυχή πόλεμο του 1897, επί βασιλευομένης Δημοκρατίας. Η ειρήνη όμως που πλαισίωσε αυτή τη δημοκρατική περίοδο ευημερίας του 1974-2024 είχε ένα ακριβό τίμημα. Την κυπριακή τραγωδία και τη διχοτόμηση του νησιού, αλλά και την αλλαγή του status quo για πολλά χρόνια μέχρι και την ένταξη της Kύπρου στην ΕΕ που της έδωσε μια διεθνή θωράκιση.
Τα πολεμικά γεγονότα του 1974 αποτελούν μια ανοιχτή και χαίνουσα πληγή, καθώς 50 χρόνια μετά σοροί νεκρών βρίσκονται ακόμα και ταυτοποιούνται, οι αγνοούμενοι αναζητούνται, οι ζώντες και οι τεθνεώτες αναζητούν ακόμα την ιστορική αποκατάστασή τους. Και μπορεί τα τελευταία χρόνια να μάθαμε για τα κατορθώματα του Μπικάκη, τον ηρωικό θάνατο του Κατσάνη και την ηρωική άμυνα του 336 Τάγματος Εθνοφυλακής πάνω από τα μνήματα, αλλά ποτέ δεν αποκτήσαμε μια συνολική ιστορία αυτής της τελευταίας γενικευμένης μάχης των ελληνικών στρατευμάτων.
Το βιβλίο του στρατιωτικού ιστορικού Σάββα Βλάσση «ΕΛΔΥΚ – Η τελευταία μάχη» (εκδ. Δούρειος Ιππος, 2021) ίσως είναι η λεπτομερέστερη καταγραφή των μαχών της Ελληνικής Δύναμης στη Κύπρο. Μια πλήρης και εμπεριστατωμένη μελέτη, με φωτογραφίες, με στοιχεία που φέρνουν στο φως την τελευταία μεγάλη εμπλοκή ελληνικών δυνάμεων σε πολεμικό μέτωπο, προϊόν μιας μακράς και κοπιώδους έρευνας. Μια μάχη που οδήγησε σε ήττα, που όμως έβαλε και όριο στην τουρκική εισβολή, μια στρατιωτική ήττα που επέφερε όμως την πολιτική και πολιτειακή αλλαγή στην Ελλάδα.
Οι πολεμικές επιχειρήσεις. Οι πολεμικές επιχειρήσεις στην Κύπρο το μοιραίο καλοκαίρι του 1974, δηλαδή η στρατιωτική διάσταση, δεν έχουν απασχολήσει την ελληνική βιβλιογραφία τόσο πολύ όσο η πολιτικοδιπλωματική διάσταση. Ενώ πολλά είναι τα αναπάντητα ερωτήματα που εξακολουθούν να υπάρχουν συνολικά, στις στρατιωτικές επιχειρήσεις έχει επικρατήσει μια γενική εικόνα, χωρίς όμως ιδιαίτερο βάθος, που απευθύνεται στο ευρύ κοινό αλλά παρουσιάζει αρκετά κενά.
Η Ελληνική Δύναμη Κύπρου (ΕΛΔΥΚ) που βρισκόταν στην Κύπρο βάσει των ιδρυτικών συμφωνιών της Κυπριακής Δημοκρατίας, υπήρξε μονάδα του Ελληνικού Στρατού και συμμετείχε στις επιχειρήσεις εναντίον των τουρκικών δυνάμεων εισβολής. Στην πρώτη περίοδο επιχειρήσεων 20-22 Ιουλίου («Αττίλας 1») ανέλαβε περιορισμένες επιθετικές επιχειρήσεις, ενώ στη δεύτερη περίοδο 14-16 Αυγούστου («Αττίλας 2») περιορίστηκε σε αμυντικό αγώνα και πολέμησε στην τοποθεσία του στρατοπέδου της, όταν κινήθηκαν εναντίον του τουρκικές δυνάμεις. Ο αγώνας αυτός για το στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ υπήρξε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο των επιχειρήσεων της περιόδου 14-16 Αυγούστου 1974, δεδομένου ότι οι γενικές διαταγές που είχαν δοθεί από την Αθήνα καλούσαν για αποφυγή της μάχης, υποχωρητική τακτική και διάσωση των δυνάμεων.
Ο συγγραφέας καταπιάνεται σε εξαντλητικό βαθμό με την περιγραφή της μάχης για το στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ, που ιστορικά είναι το τελευταίο «επεισόδιο» μάχης εκ παρατάξεως μεταξύ ελληνικών και τουρκικών δυνάμεων. Για να παραδοθεί το έργο, ελήφθησαν οι μαρτυρίες δεκάδων μαχητών, μονίμων στελεχών και κληρωτών στρατιωτών, που έλαβαν μέρος, ενώ πολύτιμα στοιχεία προέκυψαν και από το άγνωστο αρχείο του τότε διοικητή της ΕΛΔΥΚ συνταγματάρχη Νικολαΐδη.
Ο συγγραφέας δεν παρουσιάζει απομονωμένα τη μάχη αλλά μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα να αποκτά ο αναγνώστης συνολική εικόνα για τα τεκταινόμενα. Για την απόδοση των γεγονότων, ο συγγραφέας έχει επιμεληθεί μεγάλο αριθμό χαρτών, στους οποίους αποτυπώνονται με ευκρίνεια οι δυνάμεις, η διάταξη και οι ελιγμοί των δύο αντιπάλων. Σε αυτό συνετέλεσε και η μελέτη τουρκικών πηγών, οι οποίες είναι διαθέσιμες, όπως και οι αναφορές των κυανοκράνων της UNFICYP, με αποτέλεσμα πολλαπλή διασταύρωση στοιχείων. Μέσα επίσης από τις προσωπικές μαρτυρίες, ανατρέπονται στοιχεία και καταστάσεις που ήταν καθιερωμένα επί δεκαετίες για τα συγκεκριμένα γεγονότα και απέδιδαν άδικα ευθύνες σε συγκεκριμένα πρόσωπα.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο περιγράφονται οι μάχες το τριήμερο 14-16 Αυγούστου, με εκπληκτικές αφηγήσεις πολεμιστών, που για πρώτη φορά μίλησαν. Η περιγραφή είναι ζωντανή και δίχως υπερβολή, μέσα από τα επεισόδια που περιγράφονται, τις αποφάσεις των ηγητόρων και την εξήγηση των αιτίων που τις διαμόρφωσαν, σε κάθε σελίδα υπάρχουν χρήσιμα συμπεράσματα και μαθήματα ηγεσίας για τον επαγγελματία στρατιωτικό. Στο δεύτερο μέρος, αναλύονται τα πράγματα σε τακτικό, επιχειρησιακό αλλά και στρατηγικό επίπεδο, δίνοντας τις απαραίτητες εξηγήσεις και εντοπίζοντας λάθη και παραλείψεις. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η ανάλυση των δρώμενων και στο στρατόπεδο του αντιπάλου, όπου αποκαλύπτονται τα δικά του προβλήματα και τριβές.
Η ανάλυση του συγγραφέα είναι τόσο σχολαστική, ώστε δίνονται εξηγήσεις για πτυχές που ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχαν απασχολήσει, όπως παραδείγματος χάριν η αδυναμία αναγνώρισης των νεκρών της ΕΛΔΥΚ. Η αναγνώριση των πτωμάτων ήταν αδύνατη λόγω μη χορήγησης στρατιωτικών μεταλλικών ταυτοτήτων στο προσωπικό, μια τραγική παράλειψη για έναν στρατό που υποτίθεται ότι ανήκε στους σύγχρονους του ΝΑΤΟ! Μια άλλη βασική αδυναμία που συνετέλεσε στον υψηλό φόρο αίματος ήταν η έλλειψη στοιχειωδών μέσων επικοινωνίας, μεταξύ μικρών κλιμακίων, με αποτέλεσμα μη έγκαιρη λήψη διαταγών, προβληματικό έλεγχο, αποκοπές τμημάτων και αδικαιολόγητες απώλειες. Τακτικής φύσης θέματα, όπως η σύνθεση οπλισμού, οι θέσεις τάξης των βαρέων όπλων, οι αδυναμίες στην ενάσκηση διοίκησης, προσεγγίζονται με πολύ μεθοδικό αλλά απλό και κατανοητό τρόπο, ακόμα και για τον αμύητο στα στρατιωτικά αναγνώστη.
Γενικώς, πρόκειται για ένα εντυπωσιακού βάθους έργο, παρόλο που έρχεται έπειτα από σχεδόν μισό αιώνα! Ο συγγραφέας δεν διακρίνεται από διάθεση ωραιοποίησης ή και ηρωοποίησης των πραγμάτων. Αντίθετα, απομυθοποιεί καθιερωμένες εσφαλμένες εντυπώσεις που αναπαράγονται επί σειρά ετών αλλά αποδεικνύεται ότι δεν έχουν βάση. Το αποτέλεσμα είναι μια αυστηρή και σε αρκετά σημεία πικρή ανάλυση, που ίσως γι’ αυτό να είναι και πιο χρήσιμη.
Ο Στέφανος Καβαλλιεράκης είναι ιστορικός- συγγραφέας
