Եթե մենք ուզում ենք Թուրքիայի հետ բանակցել, պետք է հստակ պատկերացնենք՝ ինչի՞ ենք պատրաստ․ կոնֆլիկտաբանը՝ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին

Կոնֆլիկտաբան, բանակցային գործի մասնագետ Արթուր Մարտիրոսյանի խոսքով՝  հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը սկսվեց ամերիկյան կողմի նախաձեռնությամբ: Եվ եթե այդ ժամանակ հայկական կողմը հրաժարվեր դրանից, ասեր՝ ոչ, ապա կնշանակեր՝ նա մերժում է ԱՄՆ-ին:

Tert.am-ի հետ զրույցում նա նշեց, որ Հայաստանը հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ վերջնական որոշում կայացրեց հիմա, որովհետև նախ՝ ԱՄՆ-ն էլ է  հետ կանգնել գործընթացից՝ Թուրքիային գործընկեր չհամարելով, նաև աշխարհաքաղաքական իրավիճակն է փոխվել, և սպասելն այլևս անիմաստ է դարձել՝ հատկապես որ Թուրքիանը վաղուց է դուրս եկել կարգավորման գործընթացից:

-Պարո՛ն Մարտիրոսյան, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը մտել է փակուղի: Արձանագրությունները ստորագրելուց միայն տասը տարի հետո նաև հայկական կողմը՝ ի դեմս երկրի ղեկավար Սերժ Սարգսյանի, հայտարարել է դրանք առոչինչ ճանաչելու մասին: Ճիշտ է, հիմա ոչինչ հետ բերել հնարավոր չէ, բայց կարո՞ղ ենք եղածից հետևություններ անել՝ ինչու՞ նման իրավիճակ ստեղծվեց, հնարավո՞ր էր այս ընթացքում ինչ-որ բան անել, որ չենք արել:

-  Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը սկսվեց ամերիկյան ջանքերով, այն ավելի շատ ամերիկյան էր, քան ռուսական, բայց թե՛ ԱՄՆ-ը, թե՛ Ռուսաստանը,  և թե՛ Եվրամիությունը ներգրավվեցին գործընթացում: Եվ, եթե Հայաստանն այդ պահին ասեր ոչ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը, ապա այդ «ոչը»  կասեր այդ երեք կողմին և ավելի շատ` ամերիկյանին:

Նրանք երեքն էլ շատ ոգևորված էին, մտածում էին, որ կարող են գտնել ինչ-որ լուծում: Այդ ժամանակ նաև կար միտում աշխարհի տարբեր հատվածներում՝ ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում գտնվող հայ համայնքներին  կոչ անելու, որ չխանգարեն այս գործընթացին, Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթաց չտանեն, որ բանակցություններ են, և դա կարող է խանգարել:

Եվ այդպես փորձեցինք բանակցություններ սկսել, բանակցեցինք, ստացանք այն, ինչ որ պետք է ստանայինք․ պետք է հաշվի առնել, որ թուրքական կողմը միշտ էլ ուզում է ավելին ստանալ, իրենք չեն բավարվում նրանով, ինչ սեղանին է դրված: Նրանք պարզապես ժամանակ երկարացրին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը կանգնեցնելու:

Ինչու՞ հիմա մենք որոշեցինք արձանագրությունները առոչինչ ճանաչել․ որովհետև նույն ինքը ԱՄՆ-ը արդեն համոզվել է, որ Թուրքիան չի կարող իրենց համար գործընկեր լինել: Եվ եթե ամերիկյան կողմն արդեն կարևորություն չի տալիս գործընթացին, Հայաստանն ինչքա՞ն կարող է սպասել, հատկապես, երբ թուրքական կողմ արդեն վաղուց դուրս է եկել գործընթացից:

Ես ենթադրում եմ, որ մինչ հիմա դուրս չէինք գալիս, քանի որ ամերիկյան և եվրոպական կողմն ասում էր, որ դեռ պետք է սպասել, հնարավոր է Թուրքիայի հետ բանակցել: Բայց գնալով իրենք էլ հասկացան, որ Թուրքիան ամբողջությամբ փոխվել է, փոխվել է նաև ռեգիոնալ միջազգային հարաբերությունների համակարգը: Այդ փոփոխություններն էլ ստիպեցին վերջնականապես որոշում կայացնել՝ գործընթացի վերաբերյալ:

-Պարո՛ն Մարտիրոսյան, Դուք ասացիք, որ միջազգային հանրությունը Հայաստանին այս ընթացքում կոչ էր անում սպասել, բանակցել,սակայն Թուրքիան հայ-թուրքական արձանագրությունները ստորագրելուց անմիջապես առաջ քաշեց իր նախապայմանները, հայկական կողմը դրանց չընդունեց, և դրանով գործընթացը սառեցվեց: Ի՞նչ եք կարծում, մենք հնարավորություն ունեինք այդ շրջանում ինչ-որ բան անելու, Թուրքիային ինչ-որ բան պարտադրելու:

- Մենք պետք է ռեալ հասկանանք մեր դերն ու հնարավորությունները: Մենք Թուրքիայի հետ համեմատած չունենք նույն կշիռը: Մենք ստիպված ենք օգտվել այլ երկրների նախաձեռնություններից: Ինչպես ասացի՝ ուժերը տարբեր են:

Տեսեք՝ ասենք թե մի կողմը ցանկանում է մեկ այլ կողմին բանակցային սեղանի մոտ հրավիրել, ենթադրենք՝ խոսքը Հայաստանի և Թուրքիայի մասին չէ, և մյուս կողմը հրաժարվում է բանակցել: Նշանակում է՝ մյուս կողմն արդեն ընկալում է, որ ինքը ավելի շատ բան ունի ստանալու առանց բանակցությունների, ինքն այլընտրանք ունի ստանալու: Պետք է կարողանալ իրավիճակ փոխել, որ մյուս կողմն էլ հասկանա, որ ինքը ավելի շատ բան ունի ստանալու բանակցային սեղանի շուրջ, որ ինքը ավելի շատ բան կկորցնի, եթե չբանակցի: Եթե այդ երկու մոտեցումը չկիրառվեն, մյուս կողմն պնդելու է՝ չեմ բանակցելու:

Թուրքիայի դեպքում դրանցից ոչ մեկը չի աշխատում, քանի որ  փոխվել է իրավիճակը, փոխվել է Թուրքիան՝ Էրդողանի կառավարման շրջանի առաջին օրվանից: Հայկական կողմն այդքան զգուշացնում էր բոլորին Թուրքիայի նեոօսմանյան ցանկությունների մասին, նրանք չէին լսում, ասում էին՝ ո՛չ, Թուրքիան փոխվել է, Թուրքիան Եվրամիության անդամ է ցանկանում դառնալ:

Նրանք ուզում էին խաբվել, որովհետև իրենք շահեր ունեին, այլ շահեր ունեին՝ չնայած չեն ցանկանում խոսել այդ մասին: Արևմուտքն էլ չի կարողանում Թուրքիային համոզել, թե ինչ է ստանալու Հայաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորելուն ուղղված բանակցություններում: Ի՞նչ պետք է ստանա իրականում․նրանց ցանկությունն այն է, որ Հայոց ցեղասպանությունը դառնա պատմաբանների, հետազոտողների կոնֆերանսների թեման, որ դուրս գա իրավական դաշտից:

Երբ գնում էինք բանակցությունների, պետք է հասկանայինք՝ ի՞նչ է մեզնից ակնկալում թուրքական կողմը: Մենք մեր ներսում էլ պետք է բանակցենք, ունենանք կոնսենսուս, հասկանաք՝ արդյո՞ք մեր ներսում կա համաձայնություն բանակցությունների վերաբերյալ: Չեմ ասում՝ ամբողջ բանակցությունը ծայրից ծայր՝ կոնկրետացված ներկայացնել ներսում, բայց գոնե հիմնական կետերը պետք է ներկայացվեն, պետք է ասել, թե ինչ է ակնկալում մյուս կողմը: Այդ իսկ պատճառով, ես կարծում եմ, որ որևէ քաղաքական ուժ, որը կնախաձեռնի հարաբերությունների կարգավորում Թուրքիայի հետ, հարվածի տակ կդնի իրեն:

-Բայց հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը սկսելիս՝ բանակցություններում Հայոց ցեղասպանության  հարցը չէր բարձրացվում, հետո` դա և Ղարաբաղյան հիմնահարցը որպես նախապայմաններ առաջ քաշվեցին:

- Այո, բանակցություններում քննարկվում էր երկու երկրների հարաբերությունների կարգավորումը, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը: Բայց պետք չէր մենք մեզ խաբեինք: Մեր հարաբերություններում ամենակարևոր խնդիրը Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն է: Մենք դա հասկանում ենք, իրենք էլ են հասկանում:

-Եթե հիմա հայկական կողմը միայն Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցում զիջումներ անի, կարծում եք՝ Թուրքիան կցանկանա՞ բանակցել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման շուրջ:

- Ո՛չ, այդպես չեմ կարծում: Մի քանի օր առաջ Աֆրինում իրենց հրետանու վրա գրել էին՝ Ղարաբաղը թուրքական է և այլն: Հնարավո՞ր է` դա մի հոգու նախաձեռնություն լիներ, բայց դա էլ է կարևոր, որովհետև մենք պետք է հասկանանք՝ իրենք ինչպես են մտածում:

Էրդողանն ասում է՝ հինգ միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածքով կայսրություն ենք ունեցել, և հիմա եկել է պահը, երբ մենք պետք է վերստեղծենք մեր կայսրությունը: Իսկ դա նշանակում է, որ նրանք ավելի կախված են Ադրբեջանից: Ինչու՞ է հիմա Ալիևը հայտարարում, որ Երևանը իրենցը պետք է դառնա, որովհետև նրան «դուխ» են տվել: Թուրքիան էլ նույն «հիվանդությամբ» է տառապում, իհարկե, իր նպատակներն ավելի մեծ են:

Ենթադրենք, որ տասը տարի առաջ ԱՄՆ-ը, Եվրամիությունը կարողացել էին համոզել Թուրքիային, որ առանց նախապայմանի, առանց Ղարաբաղյան հիմնահարցի բանակցենք, միևնույն է` նրանք հասնելու էին այս օրը և ասելու էին՝ իրենց ուզածն ինչ է:  

Իրենք հստակ պատկերացնում են՝ ինչ են ցանկանում, ի տարբերություն մեզ: Մենք չգիտենք՝ ինչ ենք ուզում․ուզու՞մ ենք ծովից ծով Հայաստան, ուզու՞մ ենք՝ տարածքային հարցեր լուծվեն, մենք ի՞նչ ենք ուզում ընդհանրապես՝ որպես ազգ: Չենք կարող բանակցել, քանի որ չենք կարող այս հարցերին պատասխանել:

Իսկ Թուրքիան այս ընթացքում օգտվում է հնարավորություններից․ հիմա նրան դա պետք էլ չի: Ասում է՝ սպասենք, գուցե Հայաստանն ավելի թուլանա, Ռուսաստանի հետ ենք հիմա փորձում համագործակցել: Այժմ Թուրքիայի համար լրիվ այլ հնարավորություններ կան: Փոխվել է իրավիճակը: Դրա համար ավելի ճկուն դիվանագիտություն մենք պետք է վարենք:

-Կարծիքներ կան, որ հայ-թուրքական արձանագրությունները ստորագրելուց հետո միջազգային հանրությունը մի կողմ քաշվեց, չցանկացավ որևէ բան անել, և եթե ժամանակին արձանագրությունները չկատարելու համար սահմանափակումների հանդիպեր, միջազգային հանրությունն ավելի կոշտ լիներ նրա նկատմամբ, գուցե այդ ժամանակ Թուրքիան հրաժարվեր իր քաղաքականությունից:

- Հայ-թուրքական արձանագրությունները ստորագրելուց հետո բոլորը, օրինակ՝ Հիլարի Քլինթոնը, պետք է հասկանային, որ այդուհետ Հայաստանը որևէ միջոց չէր ունենալու ճնշում գործադրելու Թուրքիայի վրա: Թուրքական կողմն ավելի շատ հնարավորություններ ու կապեր ուներ, և անգամ այսօր, երբ հարաբերություններ են սրվել և՛ ԱՄՆ-ի, և՛ Եվրամիության հետ, Թուրքիայի նկատմամբ ճնշումներ չեն գործադրվում: Ինչու՞ սանկցիաներ չեն կիրառվում Թուրքիայի դեմ: Ռուսաստանի դեմ սանկցիաներ կիրառվեցին, որովհետև ասացին՝ սուվերենիտետ է խախտել։

Թուրքիան Սիրիայում նույն գործողություններ է անում, ինչ Ռուսաստանը Ուկրաինայում, բայց նրա նկատմամբ պատժամիջոցներ չեն կիրառվում: Դժվար է պատկերացնել, որ այլ երկրներ էլ կկարողանան իրենց այդպես պահել:

-Հետաքրքիր է նաև, որ գործընթացի միջնորդ երկրներից որևիցե մեկը, բացի Շվեյցարիայից ՝ ի դեմս այդ երկրի Ազգային խորհրդի նախագահի, չարձագանքեց  հայկական կողմի՝ արձանագրություններն առոչինչ ճանաչելու որոշմանը:

- Շվեյցարիան չէր կարող չարձագանքել, քանի որ անմիջական միջնորդ էր: Նոմինալ ձևով մի բան պետք է ասեր ՝ լինելով նաև Հայաստանում:

Ամերիկյան և եվրոպական կողմի հետ Թուրքիայի հարաբերություններն առավել լարվեցին  վերջին հեղաշրջման փորձից հետո, երբ սկսեց կասկածել, որ դրա կազմակերպման մեջ ամերիկյան կողմը բաժին ունի:

Հետո սիրիական հիմնախնդիր և այլն: Նրանք կարողանում են իրենց արարքներին պատճառ բերել․ասում են` իրենց սահմանի անվտանգության և էթնիկ թուրքերի համար են նման բաներ անում: Նույն պատճառաբանությունները նաև ռուսներն էին բերում․․․ Թուրքերը կարողացել են  տարբեր երկրների հետ տասնյակ տարիներ շարունակ ունեցած համագործակցության արդյունքում ստեղծել այնպիսի կապեր, որոնք դժվար է միանշանակ խզել թե՛ ԱՄՆ-ի, թե՛ նաև Եվրոպայի համար:

Եվ հենց այդ շահերը նրանց թույլ չի տալիս ավելի կոշտ լինել Թուրքիայի հետ: Մենք պետք է հասկանանք դա: Չենք կարող հարցնել՝ ինչու՞ Արևմուտքը  ոչինչ չարեց, ջանքեր չգործադրեց․ որովհետև իրենք շահ չունեին այդտեղ: Նրանք այն ժամանակ էլ խաղը տանում էին այնպես, որ շահեին: Ուզում էին, որ վերջապես հայկական հարցը լուծվի և հանեն իրենց օրակարգից, որ կարողանան արդեն Թուրքիայի հետ հարաբերություններն այլ ուղղությամբ տանել: Բայց նրանց մոտ դա չստացվեց: Իսկ հայկական կողմն այդ ժամանակ անում էր այն, ինչ հնարավոր էր անել: Իսկ հնարավորը՝ հետևելն էր այն ուղղությանը, որը տրված էր մեծ խաղացողների կողմից:

-Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ ապագա  ունեն հիմա հայ-թուրքական հարաբերությունները․ դիվանագիտական հարաբերություններ չկան, և դրանք ունենալու նախաձեռնությունից հետ է կանգնել Հայաստանը, իսկ Թուրքիան ընդհանրապես չի մտածում այդ ուղղությամբ: Այս գործընթացի հաջող ավարտը ձեռնտու էր, կարծես թե ավելի շատ Հայաստանին, որը շրջափակումից պետք է դուրս գար։

-Նորից ասեմ՝ իրականում մենք պետք է հասկանանք՝ ի՞նչ ենք մենք ուզում և ի՞նչ կարող էինք կորցնել այդ գործընթացում: Այստեղ միանշանակ բան չկա: Լավ կլիներ, որ սահմանը բացվեր, և դրա դիմաց թուրքերը ոչինչ չպահանջեին, չուզեին:

Բայց ինձ չի թվում, որ թուրքերն այդպիսի բանակցողներ են: Նրանք միշտ մի բան տալուց սպասում են, որ մի քանի բան պետք է ստանան: Տեսեք, թե Ռուսաստանի հետ ինչպես են բանակցում:  Իրենք շուկայական բանակցողներ են, ցանկանում են միշտ մի բան ավելի քաղել: Պատկերացնենք, թե իրենք սահմանը կբացեին, դիվանագիտական հարաբերություններ կհաստատեին, մի հատ էլ կասեին՝ եկե՛ք, առանց տարիֆ դեպի ծով ճանապարհ ենք բացում, բայց այդ դեպքում մենք իրենց ի՞նչ էինք տալու: Իրենք ասում էին՝ ինչ են ցանկանում ստանալ: Ցանկանում էին, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը հանվի օրակարգից, վերջնականապես այդ հարցը թաղվի: Դրա դիմաց հնարավոր է՝ այն ժամանակ ինչ-որ բան տային մեզ:

Բայց արդյո՞ք դա մեզ ձեռնտու է: Ես, որպես հայ, որն ավելի քիչ ժամանակ է անցկացնում Հայաստանում, քան ՀՀ քաղաքացիները, կասեի, որ մեզ դա պետք չի: Բայց Հայաստանում ապրող հայը կարող է ասել՝ մեր տնտեսական վիճակը վատ է, ինչպե՞ս ենք գոյատևելու, եթե այդ հարցը չլուծվի: Իհարկե, այդ մարդը իրավասու է խնդրին այդպես վերաբերել: Բայց մենք, որպես հայ, ազգ՝ ինչպես՞ պետք է այս հարցին վերաբերենք. նորից հասնում ենք այն խնդրին՝ որ հստակ պետք է հասկանանք՝ ինչ ենք ցանկանում: Պետք է հստակ սահմանենք՝ ի՞նչ ենք ցանկանում, որո՞նք են մեր սպասելիքները: Եթե մենք այդ խնդիրները մեր ներսում չկարգավորենք, չենք կարող գնալ բանակցությունների:

Իսրայելի դեպքում էլ, ամենաբարձր բանակցությունները ներսի բանակցություններն էին: Իսրայելի վարչապետ Իցհակ Ռաբինի սպանությունը ներսի խնդիր էր, որովհետև ինքը դրսի՝ ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ պայմանավորվածության եկավ Արաֆաթի հետ, բայց ներսում ինքը չէր կարողացել բանակցել, դրա համար էլ նրան սպանեցին:

Ներսի բանակցությունները միշտ էլ ավելի բարդ են: Մեզ մոտ էլ չենք կարող ասել, որ միշտ հնարավոր է եղել պարզ, ազնիվ դիսկուրս սկսել այն մասին, թե մենք ինչ ենք ուզում որպես ազգ: Այո՛, լավ կլիներ, եթե Թուրքիան մեզ սա էլ տար, մյուսն էլ: Բայց պետք է մասնագետները նստեն և ասեն՝ սա է մեր հնարավորությունների և սպասելիքների փաթեթը:

Հնարավոր է՝ քսան-երեսուն տարվա ընթացքում այլ խնդիրներ,  հնարավորություններ լինեն: Մենք պետք է ապագային նայենք մի քիչ ավելի կարճ, քան քսանհինգ տարին, բայց մի քիչ ավելի շատ, քանի մի քանի տարին: Եվ եթե մենք ուզում ենք բանակցել, և հայ-թուրքական հարաբերություններն իսկապես մեզ համար մեծ խնդիր է` մենք ուզում ենք սահմաններ բացել և այլն, պետք է հստակ պատկերացնենք՝ ինչի՞ ենք պատրաստ և ինչի՞ պատրաստ չենք, ո՞րն է  մեծամասնության կոնսենսուսը: 

Հիմա մենք նաև մտել ենք մի շրջան, երբ շատ ավելի դժվար է լինելու մեզ համար թուրքական կողմի հետ բանակցել․իրենք ավելի շատ բան են ուզելու՝ և՛ Արցախի, և՛ այլ հարցերի հետ կապված, որովհետև հիմա արդեն իրենք տանում են նեոկայսերական ռևանշի գիծ:

Ես չունեմ պատկերացում, թե ինչպես կարող է հայկական կողմը հնարավորություն ունենալ վերադառնալ բանակցային սեղան, քանի կա Էրդողանը և նրա քաղաքականությունը:

Մի բան էլ ասեմ` եթե մենք նորից  ցանկանանք վերադառնալ Թուրքիայի հետ բանակցային սեղան, լավ կլինի առանց միջնորդների դա անենք: Միշտ առանց միջնորդների բանակցություններ տանելն ավելի ճիշտ է: Ավելի լավ կլինի այդպես, որովհետև միջնորդներն ասում են՝ մենք սա ենք ցանկանում, բայց իրականում իրենց շահն են առաջ տանում: Ավելի լավ է, երբ դու կարողանում ես պարզ ճակատով  անմիջապես բանակցել մյուս կողմի հետ: Բայց մենք դրան էլ հիմա պատրաստ չենք, և ոչ միայն այն պատճառով, որ մենք ներսի կոնսենսուս չունենք, այլ նաև այն պատճառով, որ մեր ուժերը հիմա շատ տարբեր են: Մենք ոչինչ չունենք առաջարկելու, չունենք հնարավորություն նրանց այնքան թուլացնելու, որ ընդունեն՝ լավ կլինի մեզ հետ բանակցելը, քան բանակցություններից հրաժարվելը: