Зударий байъарна кхелаша дехначу жоьпан хьокъехь деношкахь ши хаам баьржира прессехь. ХIинжа-ГIалхь полисхо лаьттинчу Велагаев ТIахIира, мелла а волуш, къиза йийна шен зуда, дакъа дIалачкъийна. Ткъа ГIалгIайчуьрчу Могушков Мохьмад-Бешара шен йишина Евлоева Лизина урс хьаькхна, иза маьттаза лелаш яьккхина видео социалан машанехула яьржича. Хийланиг цецвоккхуш дайн таIзар дина шинна а – шина шарахь цIахь-чохь хан такхар. Буса хIусамехь хила декхаре бу уьш, магош дац алссам адам гуллучохь хила, кест-кеста цIахь йоккху хан токхучарна тIехьожучу урхаллехь билгалвала ваха а веза и шиъ. Изза таIзар до, масала, жима кхаъ эцначунна (10 эзар соьме ца кхочуш), зуламе программаш яржочу хакерна я магийна йоцчу ловзарийн машенашца ахча доккхучунна.
Ма-дарра лелларг иштта ду: 33 шо долу Евлоева Елизавета чохь йолу видео яьржира, марехь болу зударий маьттазбовлучу хьелашка а ийзабой, юха цаьргара видео нахала ца йоккхург ахча доьхуш хьийзинчу тобан декъашхочо Алтемиров Iиса бхьана долуш. Полисхочо Холухоев Дауда машане хIоттийнера иза лоцуш гойту видео, амма оцу чохь нисъеллера Евлоева а, полисхочунна ши шо гергга хан туьйхира набахтехь такха, ткъа араваьккхира, иза хан изоляторехь текхна ваьлла, аьлла. Шен йиша чохь йолу видео гинчу Могушков Мохьмад-Бешара, цунна урс хьакхна, тIевахна Iедална. Цунна дина таIзар ду видео яржийначу полисхочунна тоьхначул а кIезиг.
Полицин пенсионер волу Велагаев ТIахIир, къаьркъа а молий, воьдуш хилла ша йитина зуда Умажат йолчу, цуьнан неI тухуш хилла кест-кеста. 2019 шрахь аьтто баьлла ТIахIиран зуда ехачу хIусамна чувала – тапчан мукъ бетташ йожийна цо иза, садукъдина, дакъа куза юкъахьарчийна цо. Лулахошна ши кIира даьлча декъан хьожа хааелла, кхайкхинчу полицино Iорадаьккхина хилларг.
Кхело шиннахьа а аффектан хьолехь хилла зуламхой, аьлла, тоьхна царна супермаркетехь къаьркъан шиша лачкъийча тухучул а кIезиг хан. Иштаниг нислуш ду Кавказехь.
Етта мегаш ду. Ен а мега?
2020 шеран Мангал-баттахь Нохчийчохь елира Умаева Мадина.Нанас дIахьедира шен йоI марзхойн хIусамехь йийна, аьлла, майра вира бехке. Ткъа дирзира къоначу зудчун нанас и нах а, мехкан куьйгалхо Кадыров Рамзан а къинтIераваккхарца. Ткъа еллачун майрачунна Кадыров Ахьмадан фондан цIарах цIенош делира.
Юкъаметтигаш ийгIинарш Гуьмсерчу мэре а гулбина, Нохчийчоьнан куьйгалхочо юхьъехира еллачу Умаеван ненан, цо йоьIан декъа таллархьама эксперташка каш дастийтарна. ДIахьедира хIетахь Кадыровс: "Нохчийчохь кхелаш яц болх беш, бохуш, Европехь а етта баганаш, зударшна тIехь гIело латтайо, боху. Нохчийн Iадатехь, маре а яхана, бераш а дина йолчу зудчунна хаа беза шен меттиг. Цунна довдан а мега, тоха а мега, нанас а тухий шен берашна".
2019 шарахь зударшна дуьхьал лаьтта дискриминаци дIаяккха Iалашо йолчу дуьненаюкъарчу ООН CEDAW комитето сацам арахийцира Нохчийчохь зударшна ечу гIелонийн хьокъехь. Толлуш дара Тимагова Шемина ницкъ бар, ша марехь Iийначу стага заьIпаллин шолгIачу тIегIанехь айпеяр. Дуьххьар шена йиттича, тиларчуьра ялла иза, ткъа Нохчийчохь хиллачу кхело 15 эзар гIуда а тоьхна, маьрша витина бехкахо. Йитина йолчу цунна тIелетта стаг юха а, диг тоьхна, корта баттIонза йитина – ТIехьа-Мартанарчу кхело аффектехь хилла иза, олий, дIахоьцу. Майра хилларг бехказвоккху бахьана гIарадоккху: зудчо "маьттаза леларца" дог датIийна цуьнан. "S.T. Оьрсийчоьнна дуьхьал" аьлла болу комитетан сацам дуьххьара бара ерриг а Оьрсийчоьнан пачхьалкх хIусамашкарчу гIелонна бехкееш.
2020 шеран ГIадужу-баттахь Къилбаседа ХIирийчохь кхело сацамбира Сланов Тамерланна дуьхьал – йоI лаьцна, петар чохь кхаьбнера ц, юьйр ю ша бохуш, кхерамаш а туьйсуш. Зуламхочунна кхо шо хан туьйхира набахтин аттачу хьелашкахь такха. Самара-махкахь, масала, оццул таIзар кхайкхийна цициган кIорни ерна.
"Проблема ерриг меттигашкахь ю алалур дац, кхузахь хаьл хиллачуьнга хьаьжжина ду, талламчашна хетарг, кхелахошна хетарг. Пачхьалкхехь юккъерчу хьесапехь тухху хенаш тоьхна метигаш а ю, цкъа нана а, бераш а дайъинера, велла дIаваллалц набахтехь латто кхачийра. Амма кест-кеста нисло йоггIу хан ца тухуш а, я лахара таIзар кхайкхош. Талламчаша а, кхелаша а тидаме оьцу меттигашкара Iадаташ, эшам хилларг "оьзда йоцуш лелар", – билгадоккху "Кавказ. Машар. Кхиар" центран куьйгалхочо Сиражудинова Саидас.
"Оьзда йоцуш лелар" – кхузахь къоман кхетамехь дахарехь мегаш йоцу сексуалан агIо ю. Масала, ГIалгIайчохь девашас йийна вешин йоI цигаьрка узуш хааяларна, кхеланна оцу хьолаца бехкечунна озабезам бан меттиг карийна, цо оьгIазалла совъяллачохь дина зулам, аьлла. Ткъа таIзар данне а ца дина, Сиражудиновас бахарехь.
"Уггаре ирчаниг – и тайпа гIуллакх нисделча зуда ер нийса хета бахархошна. Евлоева Елизавета йийча, социалан машанашкахь, мессенджерашна чохь наха къинхетам цунах ца бора, жоьпе озийначух бора. Ткъа яьржинчу видеоно петар чохь гойту йийнарг, ткъа иза цигахь хIун деш хилла ца гойту. Видео яржийначу полисхочо адам ден гIаттийна зуламхо, ткъа таIзар цунна дина а дац, ма-дарра аьлча, – дуьйцу эксперта.
Сиражудинована иштта го бахьанаш: талламчаш а, кхелахой а бу нахалара, могIарчу наха санна тIеоьцу хилам, таIзарш а кхъастадо шайна ма-хетта, дукха хьолехь бакъ бо зуамхой.
"Массо а нехан хьажам бу хийцабала безаш. Жоьпалла хила деза эладитанаш лелочарна а, адам ден кхин адам провокацица арадоккхучарна а дуьхьал. Царна деш дац таIзар, цундела иштта лаьттар ду жоьпаллица дерг а. ШарIо доьхку эладитанаш даржор, иштачарна бен къастам бу "зуламхо" Iораваьккхинчунна дуьхьал хуьлучул а луьра. Амма иштачу наханна яц еш кхел я ШарIахь а, я Iедалехь а. Iадаташ Бехктакхаман кодексерчу низамел дазделла, царех бусалба Iадаташ ала а гIерта цхьаберш. Ткъа Исламо магош дац "сий дайъинарг" вен, – элира бакъонашларъярхочо.
Низамийн гетто
Ша цхьаъ зуда лоьлийла дац маьттаза. Борша стаг нисвала веза оцу хьоле. Амма цхьаммо а ца до иза тергал. "Дукха тIехьийза мехкарий бу, аьлла, дена бераш лелор доьхкуш ца хааделла суна", – цецъюьйлу бакъонашларъярхойн "Марем" тобан куьйгалхо Анохина Светлана.
ТIелеттачу майрачух Iалашлуш, иза вийначу зудчунна а, зуда йийначу майрачунна а ден таIзарш дуьстича, го вайна муха ду Къилбаседа Кавкахзера хьал, боху цо.
"Процессийн декъашхошна – адвокаташна, бакъонашлаъярхошна – хаьа "сий лардо" олий дечу зуламна бухахь дукха хьолехь кхин зуламаш а хуьлийла. Масала, маьттазалелла олий, вашас йиша ен тарло, ткъа бухадиллина хуьлу дех бисина бахам бекъа цалаар. Иштта динчу зуламна бух "сий лардар" дилличхьана, маьрша вуьсур ву зуламхо. Дас шен йоI 11 шо кхачча дуьйна хьийзош лелийна, ткъа йоIа ша нахала ер ю аьлча, цо иза йийна меттиг хаьа суна. Аффекте а вужий деш дац и тайпа зуламаш, леррина деш ду. Аффект мел яхло? Аьр вай, масех минотехь. Оцу юкъанна зулам кечдан, кхочушдан кхуьур вац стаг", - боху Анохинас.
Цо билгалдоккху бусалба низамашкахь "сий дайъарна" адам шеггара ден йиш яцар. Ду оцу бехканна таIзар ШарIехь – зина дарна, амма кхоччуш долчу тоьшаллина веза виъ даредархо.
"Коьрта чохь соцу "цIий даккха деза" бохург, амма тешаш а, тоьшаллаш а эшар – иза кегий хIуманаш лору. Оьрсийчохь ШарIан кхел яцахь а, тоаме хета "тешаш бац, делахь а суна сайна хаьа дерриг а" алар. Цецъюьйлу, Оьрсийчоьнан кхелаш Iадаташна тIетевжаш хиларх. Масала, ХIинжа-ГIаларчу Кировн кIоштан кхелан дас Амировс бераш ца магадо Церетилова Ниница дита – иза месаш басар йина а, дегIа тIехь тату йолуш а лела, иза ца догIу "шортта бераш долчу нанна". Цо сацам бо "Оьрсийчоьнан Федерацин цIарах". Пачхьалкхехь нийсо а, Iедал а ледара хилар гойту оцу хьоло", – тешна ю журналист, юкъараллин жигархо Анохина Светлана.
"Зуламхо бакъво цо зуда "сий лардеш" йийча – оцу тIедуьгу гIуллакх, таIзар лахара хир дуйла а хууш. Дукха хьолехь талламчаша и тайпа зулам Оьрсийчоьнан Бехктакхаман кодексан " аффекте воьжначохь стаг вер" олучу бехканна буха хьо. Кхелаша "маьттаза лелар" бехк базбечу хьелашка яздо, зуламхо набахтин шерех мукъавоккху я лахдо таIзар", – дуьйцу "Правовая инициатива" (арахьарчу агентийн статусе яьккхина и юкъаралла Оьрсийчоьно – ред.) проектан юриста Саввина Татьянас.
"ЖамI ду бехкениг динчу зуламе хьажжина таIзарна бухавига пачхьалкх гIорасиз хилар, оцу хьелашкахь зударшна гIелонаш яр мегаш хилар ду", – билгалдоккху цо.
Зудчунна дуьхьал зуламдинарг кIезиг хан тухий я тоххане а ца тухуш вуьту. ГIуллакх гIарадаьлла леларо а ца бо хьоланна тIеIаткъам. Алиева Марем йиначунна, Умаева Мадина лечу кхачийначунна ца дина хIумма а, элира Саввинас.
"Правовой инициативо" шен рапортехь дуккха а гайтина зуда "сий лардеш"ерца пачхьалкхо бан безачу белхан кепаш, боху цо.
Тарзар лахара ду
Ала деза, наггахь низамо ма-бохху луьра а хуьлу "сий лардеш" динчу зуламашна таIзар. ХIинжа-ГIалара эскархо Махмудов СаIадулла юха ца вахана шах анна тIеман декъара аравалийтича, цIа а вахана, шен йиша урс хьакхна йийна цо. Аьлла, иза "ладугIуш яцара", едда дIаяханера цIера Хинжа-ГIала, маре ца яхархьама. Набахтин халчу хьелашкахь такха 9 шо хан туьйхира Махмудовна.
2015 шарахь Соьлжа-ГIаларчу Старопромыслан кIоштахь кхело шен 38 шо долу йоI Даурбекова Зарема ерна бехкевира Даурбеков Султан. Цо а, цуьнан адвокато а йоI маьттаза лелара бохура – кортали ца лелош, боршачу нахера совгIаташ схьаоьцуш, къаьркъа молуш.
"Даурбековс ца даьккхина йоьIан са, цо ца йийна иза. Иштта ала деза: цо дахарера дIаяьккхина иза, цуьнга шен да а, гергарнаш а юьхьIаьржа ца хIиттабайта. Иштта нийса хир ду", – дIахьедира кхелехь адвоката. 6-15 шерашна юкъахь хан йогIура Даурбековна, кхело цунна 7 шо кхайкхийра.
Кхин а цхьа масал Нохчийчуьра. 10 шо набахтехь такха делла йиша-кхиазхо ерна вахархочунна – ша вуьтуш вацара, йиша харцхьа лела бохуш: аьлла цо кхелехь.
Сийсазалла бахьанехь зударий байъинчарна йиттина хенаш ю 5-7 шераш. Цкъа бен ца дина таIзар зуламхочунна велла дIаваллалц набахти такха (йиша а, цуьнан жима ши бер а дерна). Кхечунна ца кхайкхийн кхело набахти, зулам дина хан геранара ю аьлла (Нохчийчохь стага шка цхьана веха зуда йийнера урс хьаькхна). Бехктакхам къастош кхело пайдаэцна Бехктакхаман кодексан 105 артикло лучу уггаре лахарчу хенах: листинчу 13 девнехь – 7 шаре кхаччалц набахти, кхаа девнехь – 8 шераш, шина девнехь – 10 шераш, цкъа – 9 шо. Иштта боху "Правовая инициативан" артикло.
